Cmentarz Żydowski na Woli (ul. Okopowa #49/51) to największy kirkut w województwie mazowieckim, drugi co do wielkości w Polsce (po cmentarzu w Łodzi) i jeden z największych na świecie. Zajmuje powierzchnię 33.5 ha i jest na nim około 200 tysięcy macew [1]. Szacuje się, że pochowano na nim ok. 250 000 osób, w tym ok. 100 000 zmarłych i zamordowanych w getcie warszawskim [3]. Jest to jedyna czynna nekropolia żydowska w Warszawie [16]. Rocznie odbywa się tu około 25 pogrzebów [1]. Na terenie nekropolii mężczyzn obowiązuje nakrycie głowy, a przed opuszczeniem cmentarza wszyscy zobowiązani są umyć ręce. W soboty (szabas) oraz święta żydowskie cmentarz jest nieczynny. W miesiącach jesienno-zimowych jest otwarty do zmroku [16].

Zgodnie z judaistyczną tradycją cmentarz założono za murami miejskimi. Całość jest obecnie ogrodzona ceglanym murem [3]. Teren podzielono na kwatery: najstarszą część ortodoksyjną (dodatkowy podział na część kobiecą, męską oraz specjalną do chowania świętych ksiąg), familijną, postępową (dla asymilatów), dziecięcą, porządkową (brak deklaracji ortodoksyjności), wojskową i gettową [1]. Kwater łącznie jest 104 [16].

Jedyne wejście na cmentarz znajduje się na wprost ul. Anielewicza. Za furtką, po lewej stronie, znajduje się budynek administracji (płaci się tu za zwiedzanie, mężczyźni mogą wypożyczyć nakrycie głowy) oraz niewielki dom przedpogrzebowy. Za budynkiem znajduje się osadzona na ceglanych słupach oryginalna, wykonana przed wojną brama cmentarna, która została odrestaurowana w 1998 roku przez Fundację Cmentarza Żydowskiego „Gęsia” przy finansowym wsparciu Aricka i Laury Karwasserów. Na filarze umieszczono zdjęcie bramy przed jej zniszczeniem [3]. Oprócz typowych macew na cmentarzu są okazałe pomniki, mauzolea oraz tzw. ohele.

Cmentarz jest obecnie zaniedbany, w części położonej głębiej od ulicy przypomina gęsty las. Dobrze utrzymana jest jedynie część wokół wejścia wraz z Aleją Główną, na której dokonywane są współczesne pochówki [16]. Nagrobki wzdłuż Alei stoją przodem do drogi, a nie, jak powinno być według prawa żydowskiego, skierowane ku Jerozolimie [4]. Ponieważ stare groby były zasypywane ziemią i w powstałym nasypie chowano kolejnych zmarłych (m.in. w kwaterze 2 czy 8 [32]), w trzech miejscach nad dwupoziomowymi alejkami znajdują się mostki [22].

Cmentarz był planem zdjęciowym w takich filmach jak Samson (1961), Korczak (1990) czy W ciemności (2011) [1]. Walki w obronie cmentarzy wolskich przedstawiono też w filmie Miasto 44 (2014) [18].

Ulica Smętna

Ul. Smętna łączyła ul. Okopową (od ul. Sołtyka) z ul. Obozową (od ul. Spokojnej). Prowadziła wzdłuż muru cmentarza Powązkowskiego [23]. Pierwotnie to była ścieżka, którą w 1915 roku gmina żydowska zagrodziła samowolnie. Po nakazie magistratu ogrodzenie zdjęto i przywrócono komunikację. Mieszkańcy wnieśli wówczas o jej zabrukowanie, kanalizację i oświetlenie gazowe (zapewne tak się stało, bo w latach 80-tych XX wieku odsłoniły się na jej przebiegu kocie łby, studzienka oraz fragment latarni gazowej) [24]. Cmentarz żydowski wówczas do uliczki nie dochodził. Gdy groby cmentarza żydowskiego zaczęły sięgać ul. Smętnej, nadbudowano dwukrotnie mur cmentarza powązkowskiego. Być może ul. Smętną od cmentarza żydowskiego oddzielał drewniany płot, nie jest to jednak pewne [23]. Nazwę otrzymała w 1919 roku [22].

Podczas okupacji w 1941 roku prowadziła tędy gigantyczna trasa przerzutu do getta warszawskiego [23]. Jednej z nocy przez cmentarz przeprowadzono 26 żywych krów [25]. Aby powstrzymać proceder, cmentarz żydowski wyłączono z terenu getta, a oba wyloty ul. Smętnej zamurowano. Po zakończeniu wojny niemiecki mur pozostawiono, dlatego obecnie jest to ślepa ścieżka wewnątrz cmentarza żydowskiego, biegnąca wzdłuż muru cmentarnego oddzielającego cmentarz żydowski od Starych Powązek [23].

Macewy

Na cmentarzu można zobaczyć ogromne zróżnicowanie form nagrobnych. Najwięcej jest macew, czyli pionowych płyt nagrobnych. Początkowo były to nieobrobione, proste kamienie z granitu albo różnokolorowego piaskowca, a wcześniej drewniane (od XIX wieku także żeliwne [6]). Z czasem na nagrobkach pojawiła się stylistyka. Prawdziwa wojna między Żydami ortodoksyjnymi i postępowymi dotyczyła inskrypcji nagrobnych. Początkowo epitafia nagrobne mogły być jedynie w języku hebrajskim [14]. W 1840 roku uczyniono odstępstwo dla Seweryna Goldstanda, którego nagrobek ozdobił napis niemiecki zapisany hebrajskim alfabetem [4]. Pierwszy oficjalny napis w języku polskim został wykonany w 1855 roku na grobie Antoniego Eisenbauma (żeliwna kolumna, rozbita podczas wojny [32]), dyrektora Warszawskiej Szkoły Rabinów [kw. 1/2/13], jednak polskie imiona i nazwiska pojawiały się sporadycznie już od 1830 roku. Później pojawiały się inskrypcje w językach jidysz, niemieckim i rosyjskim [6]. Na 1858 rok datuje się zarządzenie Dozoru Bóżniczego, aby napisy nagrobne były albo hebrajskie, albo hebrajskie i w jednym z trzech języków (polskim, rosyjskim, niemieckim) [4].

Symbolika użyta na macewie pozwala zidentyfikować, kim była pochowana osoba. Księgę umieszczano na nagrobkach rabinów i uczonych w piśmie. Świecznik wskazuje, że pochowana została kobieta. Drzewo albo kwiat złamane w połowie oznacza, że zmarły był osobą młodą [14]. Dłonie kapłana znajdują się na grobach osób pełniących posługę w świątyni. Lew oznacza kogoś niezwykle silnego lub odważnego, ale też osobę o imieniu Jehuda Arie lub Lejb. Dłoń lejąca wodę z dzbana jest na grobach osób z rodu Lewiego, a jeleń na grobach osób z pokolenia Naftalego [1]. Data zgonu podawana jest często bez pierwszej cyfry, według kalendarza żydowskiego, czyli trzeba od niej odjąć 3761 [6].

Zwycięstwo asymilatów w wojnie o inskrypcje nagrobne zachęciło do walki o możliwość przedstawiania zakazanej w judaizmie postaci człowieka. Pierwszym buntownikiem był artysta Maksymilian Fajans [4]. Zaczął od mglisto zarysowanych postaci, by stopniowo przejść do coraz wyraźniejszych sylwetek [2]. Jest autorem pomnika dla Estery Pave (ludzkie postaci skryto na odwrocie płyty nagrobnej [2]) [44/1/23], pomnika dla Jana Sieroty [19/4/9] (przedstawiającego postać wtopioną w skałę [2]) [27] czy grobu Hersza Dawida Nomberga [3].

Najstarsza kwatera [kw. 1] znajduje się naprzeciw bramy wejściowej. Są tu macewy z pierwszych lat istnienia cmentarza. Słynne osoby tu pochowane to m.in.: Cenceminer Herc (zm. 1819), kupiec, fundator cmentarza [kw. 1/13/29]; Dawidsohn Chaim (1760-1854), Naczelny Rabin Warszawy, [kw. 1/6/7]; Eisenbaum Antoni (1791-1852), dyrektor Szkoły Rabinów, [kw. 1/2/13]; Epstein Jakub (1771-1843), kupiec, założyciel i prezes szpitala żydowskiego, [1/7/22]; Neufeld Daniel (1814-1874), wydawca pisma Jutrzenka, tłumacz, [1/41/3]; Paprocki Adolf (1813-1852), nauczyciel Szkoły Rabinów, inspektor szkół rządowych, [1/9/34]; Perlmutter Abraham (1844-1930), rabin Warszawy, poseł RP, [1/5/12]; Pozner Chaim (1871-1939), rabin wojskowy, [1/7/21], [27].

We współczesnej kwaterze grzebalnej [kw. 2a] pochowani są m.in.: Bergman Aleksandra (1906-2005), historyk, publicystka, [2a/1/29] Friedman Michał (1913-2006), pedagog, tłumacz hebr. i jidysz, [2a/14/25] Frister Roman (1928-2015), pisarz, dziennikarz i działacz kulturalny, [2a] Gebert Małgorzata (1952-2011), działaczka humanitarna, [2a] Horn Elżbieta (1921-2005), historyk, [2a/1/18] Horn Maurycy (1917-2000), historyk, dyrektor ŻIH, [2a/1/19] Hutner Rachela (1909 -2008), pielęgniarka, humanistka, pedagog, [2a/8/11] Kameraz-Kos Ninel (1937-2011), malarka, badaczka obyczajów Żydów polskich, pracownik ŻIH, [2a] Kwaterko Adam (1913-1993), redaktor „Fołks-Sztyme”, [2a/4/19] Małowist Marian (1909-1988), historyk, [2a/1/27] Najdus-Smolar Walentyna (1909-2004), historyk, prof. PAN, [2a/8/8] Nowakowska Irena (1912-2006), prof., socjolog, [2a/15/13] Shmeruk Chone (1921-1997), historyk literatury jidysz, [2a/5/17] Stryjkowski Julian (1905-1996), pisarz, [2a/11/10] Szwejlich Michał (1910-1995), aktor, [2a/14/11] Wodnar Estera (1912-1993), reżyser teatralna, [2a/2/30] Zaks Zofia (1935-2001), historyk, przewodnicząca Stowarzyszenia Dzieci Holocaustu, [2a/5/3] Zimand Roman (1926-1992), krytyk literatury, [2a/9/9], [27].

W kwaterze 20 pochowane są takie znane osoby, jak matematyk Dickstein Samuel (1851-1939), [20/9/14]; filantrop Epstein Adam (1800-1870), [20/10/9]; uczestnik powstania styczniowego Epstein Mikołaj (1833-1863), [20/10/7]; bankier Goldstand Leon (1800-1858), [20/1/7]; chirurg Hirszfeld Ludwik, (1814-1878), [20/10/3]; kupiec Lesser Lewi (lśniący bielą grobowiec z arkadami, w którym sarkofag zdobią arkady z orientalną ornamentyką[2]), (1791-1870), [20/8/14]; malarz Lesser Aleksander (1814-1884), [20/9/11]; wydawca Merzbach Samuel Henryk (zm. 1874), [20/11/4]; kupiec Meyer Herman (1824-1898), [20/6/7]; bankier Natanson Henryk (1820-1895), [20/8/18]; chemik Natanson Jakub (1832-1884), [20/10/18]; wydawca m.in. Encyklopedii Powszechnej Orgelbrand Samuel (1810-1868), [20/6/11]; bankier Rosen Mathias (1805-1865), [20/3/11]; ordynator szpitala Jana Bożego Rosental Albert (1859-1922), [20/9/8]; Przy kwaterze 20 znajduje się pomnik Michała Landego [20/11/6], szesnastolatka który w czasie patriotycznej manifestacji ludności Warszawy przed powstaniem styczniowym podniósł krzyż z rąk ugodzonego kulą księdza, by po chwili sam zginąć [32]. Na cmentarzu pochowana jest Jeanne Goldfeder-Citroen, której mąż zainteresował Andre Citroena drewnianymi daszkowymi kołami zębatymi, na których ten oparł produkcję i do tej pory są w logo Citroen [34].

W kwaterze 22 znajdują się groby 68 żołnierzy, poległych w czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku [10].

Na cmentarzu żydowskim pochowano też wydawcę nowoczesnej literatury polskiej Jakuba Mortkowicza (kw. 31), założyciela Żeglugi Parowej na Wiśle Maurycego Fajansa (kw. 40), właściciela znanej pracowni litograficznej Maksymiliana Fajansa (kw. 33), historyka sztuki i kolekcjonera Mathiasa Bersohna (kw. 26), pisarza Lejba Najdusa (symboliczny nagrobek, kw. 31, rząd 1), [3], ministra finansów Rządu Narodowego w okresie Powstania Styczniowego Henryka Wohla i współtwórcę Polskiej Partii Socjalistycznej Feliksa Perla [2], historyka Józefa Jankielewicza, którego pomnik stworzył Szymon Kratka [kw. 44] [4], naczelnego rabina Warszawy Ber Meiselsa [5].

Mauzoleum Bera Sonnenberga

Kaplica grobowa Sonnenberga to największy grobowiec na cmentarzu i najwspanialszy żydowski grobowiec z pierwszej połowy XIX wieku w Europie Środkowej [13]. Przez niektórych budowla zaliczana jest do oheli [2], choć zmarły nie był cadykiem ani rabinem [6]. Byłby to wtedy jedyny rzeźbiony ohel w Polsce [27]. Znajduje się w kwaterze 1, rząd 131 [14]. Według niektórych autorem tej neoromantycznej budowli jest Dawid Friedlander [20]. Mauzoleum dawniej było polichromowane [20].

Kupiec Ber Sonnenberg zmarł 18 listopada 1822 roku [20], jednak powstanie grobowca datowane jest na 1831 rok (albo 1823 rok [14], nie jest znana dokładna data). Grób był odnawiany w okresie międzywojennym [13]. W czasie prowadzonych prac konserwatorskich w 1993 roku budynek został wewnątrz podpalony. Wysoka temperatura spowodowała liczne uszkodzenia piaskowca, spłonęła też więźba dachowa [20].

Grobowiec powstał na planie prostokąta o wymiarach 2.6 na 1.3 metra [13]. Dolną część budowli, o wysokości 80 cm, pokrywa jednolite płaskie boniowanie. Nad nim umieszczona jest właściwa dekoracja. W fasadzie wschodniej centralną część stanowi prostokątna nisza o wymiarach 100 × 85 cm i głębokości 20 cm o lekko zaokrąglonych narożnikach. Pierwotnie umieszczona była w niej płyta z inskrypcją, która się nie zachowała. Tekst inskrypcji (w tłumaczeniu): „Tu znajduje się grobowiec jednego księcia, który był w kraju, człowieka szlachetnego i wielkiego, imię którego znane jest w całym świecie. Słońce jego sprawiedliwości świeciło do samych krańców świata. Wieniec Izraela i schronienie w czasach kłopotów, występował przed królami i bronił swego narodu. Niesamowita była szczodrość jego dobrego serca. Takiemu to miłosiernemu codziennie i w każdej chwili po śmierci dali taką cześć, której nie oddali nikomu, nawet książętom w kraju. Był on bowiem tak miły w oczach Boga i Jego narodu”. Niszę flankują dwa pilastry z kapitelami rzymsko-korynckimi o trzonach ozdobionych wicią roślinną. W jednej trzeciej wysokości część tę przedziela gzyms kordonowy. Nad niszą znajduje się trzyczęściowy architraw, a nad nim zaś fryz ozdobiony wicią roślinną, wyżej zaś gzyms antyczny (grecki). Dolne narożniki ozdabiają płaskorzeźby ustawionych pionowo, głowami do dołu, delfinów z rozdwojonymi ogonami [20].

W fasadzie zachodniej znajdują się drzwi do mauzoleum, które ujmują dwie półkolumny o gładkich trzonach i rzymsko-korynckich kapitelach. Partia fasady ponad drzwiami jest identyczna jak w fasadzie wschodniej. Ścianę południową ujęto jest takimi samymi pilastrami jak fasadę wschodnią. Jej dekorację stanowi reliefowa płyta o wymiarach 180 × 100 cm z przedstawieniem miasta z sześciopiętrową Wieżą Babel. Nad sceną umieszczony jest na falującej wstędze cytat w języku hebrajskim z Psalmu 137: „Nad rzekami Babilonu, tam siedzieliśmy i płakaliśmy na wspomnienie Syjonu. Na wierzbach tej krainy zawiesiliśmy lutnie”. Na ścianie północnej również jest płyta, która z kolei przedstawia pagórkowaty krajobraz z miastem, przedmieściem i cmentarzem żydowskim, leżącymi u zbiegu dwóch rzek. Rzeka, drzewa i inne elementy krajobrazu przypominają widoki Babilonii, może to być też Jerozolima. Według Ignacego Schipera jest to Warszawa i przedmieście praskie z tamtejszym cmentarzem i posiadłością Szmula Zbytkowera, który był ojcem Bera Sonnenberga [20]. Pojawiają się też opinie, że może być to sam cmentarz przy Okopowej [14].

Ohele i grobowce

Ohel to duży grobowiec murowany, przypominający mały domek, wznoszony dla rabinów i cadyków [6]. Słowo „ohel” oznacza po hebrajsku namiot i nawiązuje do czasów biblijnych, gdy przechowywano w nich Arkę Przymierza [32]. Wewnątrz ohelu zwykle znajduje się nagrobek. Tablice epitafijne mocuje się na wewnętrznych ścianach, a miejsce pochówku ogradza się metalową kratą lub niewielkim murkiem. Najczęściej ohele są pozbawione zdobień [6]. Wewnątrz zostawiane są przez odwiedzających karteczki z prośbami [16]. Cmentarz przy ul. Okopowej jest największym w Polsce skupiskiem oheli [14]. Znajduje się ich tu obecnie około trzydziestu. Przed wybuchem II wojny światowej było ich czterdzieści jeden. Nie licząc grobowca Sonnenberga, najstarszym ohelem jest ohel zmarłego w 1839 Szlomo Zalmana Lipszyca, pierwszego rabina Warszawy [kw 1/7/14], [15].

W pozostałych ohelach pochowani są: Jeszaja Muszkat [kw 1], Arie Lejb Cinc [kw 1], Aharon Kacenelenbogen [kw 1], NN [kw 4], NN [kw 4], Meir Szlomo Jehuda Rabinowicz, Jehoszua Łęczner i Jicchak Jaakow Rabinowicz [kw 12], Mordechaj Menachem Mendel Kalisz, Menachem Mendel Kalisz z Maczewic, Abraham Mojżesz Kalisz z Połańca, Jakub Juda Tannenbaum z Warszawy i Nadarzyna, Chaim Tannenbaum z Warszawy (dynastia cadyków z Warki) [kw 13], Immanuel Waltfried [kw 13], Izrael Izaak z Radoszyc [kw 13], Baruch Szapiro z Czyżewa [kw 31], Jakub Arie Guterman, Lewi Izaak z Seroczyna, Aron Menachem Mendel Guterman z Radzymina, Nechemiasz Alter z Warszawy [kw 32], Jaakow Jicchak Szapira z Mogielnicy [kw 32], NN [kw 32], NN [kw 44], Cwi Hirsz Morgenstern z Łomazów [kw 47], Abraham Józef z Kocka [kw 47], Mosze Mordechaj Morgenstern z Pilawy [kw 47], Mordechaj Josef Twerski [kw 47], Israel Taub z Modrzyc /Dęblina i Jaakow Dawid Taub z Modrzyc /Dęblina [kw 47], Mordechaj Józef Eleazar Leiner [kw 47], Menachem Kalisz z Mszczonowa, Josef Kalisz I z Mszczonowa, Jakub Dawid z Żyrardowa [kw 47], Aharon Cwi Landau z Białej Rawskiej [kw 47], Szmuel Weinberg [kw 47], Nechemiasz z Baranowicz [kw 47], Mojżesz Mordechaj z Pelcowizny [kw 47], Beniamin Menachem i Jicchak Meir [kw 47], Mosze Aharon Taub [kw 47], Jaakow Taub z Jabłonny [kw 47], Cadyk ze Skierniewic [kw 47], Jaakow Landau z Jeżowa i Menachem Mendel Chaim Landau z Zawiercia [kw 49], Chaim Sołowiejczyk i Naftali Cwi Jehuda Berlin [kw 49], NN [kw 49], NN [kw 49], Salomon Henoch Rabinowicz [kw 57], Alter Israel Szimon z Mińska Mazowieckiego [kw 57], Josef Aharon Rabinowicz [kw 57], Abraham Mosze Zilberberg [kw 57], Jicchak Zelig Morgenstern [kw 73], Elimelech Menachem Mendel Landau, symboliczny grób Jaakow Jicchak Dan Landau [kw 73], Chaim Biniamin Taub ze Zwolenia [kw 73], [15].

Mauzoleum Trzech Pisarzy [44a/1/18] powstało w 1925 roku i jest dziełem Abrahama Ostrzegi. Spoczywają tu wielcy pisarze jidysz: Icchack Lejb Perec (1852-1915), Szymon An-ski (1863-1920) właśc. Salomon Zajnwel Rapaport, badacz folkloru żydowskiego oraz Jakub Dinezon (1856-1919) [27]. Mauzoleum ma kształt kaplicy zwieńczonej półkopułą. We wnętrzu znajduje się wyobrażenie przepowiedni proroka Izajasza "o mającym nastąpić dniu pojednania". Grobowca strzegą dwa uskrzydlone lwy [12]. Mauzoleum ma kształt kaplicy zwieńczonej półkopułą, przed którą ustawiono dwa skrzydlate lwy. Wewnątrz w kopule znajduje się alegoryczny tryptyk w płaskorzeźbie, wyobrażający przepowiednie Izajasza o mającym nastąpić dniu pojednania. Na tablicach granitowych we wnękach płaskorzeźba lwa uosabia twarz Pereca, Anskiego głowa orła, a Dinesona głowa baranka [6]. Postać ludzka jest przedstawiona przez Ostrzegę w trochę kubistycznej formie, aby twarzy nie było widać dokładnie [32].

W części reformowanej stoi szereg monumentalnych mauzoleów, wykonanych najczęściej w stylu empire czy mauretańskim. Można tu wskazać grobowiec rabina Samuela Poznańskiego [kw. 10/3f], z motywami korony, ksiąg, orła z 1921 roku; sarkofag założyciela Domu Bankowego Wilhelma Landau, Ewy Landau oraz ich syna Leopolda, w którym marmurową trumnę pokrywa całun z frędzlami ozdobiony hebrajskimi inskrypcjami [kw. 33]; grobowiec rodziny malarza Aleksandra Lessera; grobowiec rodziny naukowca, senatora, publicysty, poety, prezesa Żydowskiej Rady Starszych w getcie warszawskim Adama Czerniakowa [kw. 10/5/1]; grobowiec rodziny Gustawa i Leontyny Bergsonów (pomnikowi nadano formę bogato zdobionego łuku tryumfalnego, w górnej części grobowca przy kartuszu wyrzeźbiono dwóch nagich chłopców [6] (putt), opartych o medalion [4]); grobowiec rodziny bankierów Natansonów; grób jednej z najwybitniejszych polskich aktorek teatralnych, założycielki Teatru Żydowskiego w Warszawie Ester Rachel Kamińskiej (zaprojektowany przez Fiszela Rubinlichta, zdobią go płaskorzeźby tygrysa, jelenia, orła i lwa [2], jest jednym z niewielu, na których pojawia się napis w jidysz, w tym przypadku: „Mame” [32]) [kw. 39/1/3]; grób dyrektora Fundacji Shalom, aktora Szmula Tencera; grób filantropa Hipolita Wawelberga [kw. 20], grób chirurga i przywódcy powstania w getcie Marka Edelmana [kw. 12a/2/4a], grób malarki Ninel Komaraz Kos [6]. Na grobie twórcy esperanto, Ludwika Zamenhofa [kw. 10/2/1] stanął pomnik dłuta rzeźbiarza, Mieczysława Lubelskiego [27].

W jednej z kwater [kw. 41] zachowała się kryjówka (wykonana z szyn tramwajowych, macew i cegieł [2]) zbudowana w okresie II wojny światowej przez kamieniarza żydowskiego dla córki, w której ukrywał się między innymi Abraham Karmi wraz z krewnymi (między sierpniem i wrześniem 1942 roku). Jego wujek, Avraham Pozner, dyrektor cmentarza, na strychu w synagodze na cmentarzu ukrywał rodzinę [27].

Pomniki

Na cmentarzu znajduje się kilka pomników, upamiętniających głównie pomordowanych w czasie II wojny światowej [1].

Grób masowy [kw. 9] to zagłębienie terenu ogrodzone kamiennymi ciosami [4]. Spoczywa tu kilkanaście tysięcy Żydów. Mogiła została upamiętniona w latach 90-tych XX wieku pomnikiem ofiar getta warszawskiego zaprojektowanym przez Hannę Szmalenberg i Władysława Klamerusa [27]. W kwaterze 9 pochowano też żydowskich bojowników poległych w powstaniu warszawskim, m.in.: Blimę Mykanowską, Halinę Kahan, Franciszka Grynbauma, Bolesława Kejlina, Leonarda Kimnama, Jakuba Żyto i Bolesława Szenfelda [10].

Pomnik Pamięci Dzieci - Ofiar Holokaustu (pomnik Miliona Żydowskich Dzieci [16]) kształtem nawiązuje do wysokiego muru getta z drutem kolczastym [1] do którego prowadzą płyty, ułożone w kształt menory [11]. W jego dolnej części znajdują się gruzy getta, na których powierzchni wkomponowano zdjęcia żydowskich dzieci, które zginęły w latach II wojny światowej [1]. Pod nimi znajduje się tabliczka w językach polskim, hebrajskim oraz angielskim o treści: Pamięci miliona żydowskich dzieci zamordowanych przez niemieckich barbarzyńców 1939-1945 [11]. Pomnik został ufundowany przez Jacka Eisnera [1]. Na pomniku znajduje się także symboliczny grób rodziny Szteinman, zamordowanych w czasie Holocaustu oraz dwie tablice pamiątkowe: pierwsza w językach polskim, hebrajskim oraz angielskim o treści: Babcia Masza miała dwadzieścioro wnucząt. Babcia Hana miała jedenaścioro, tylko ja ocalałem. Jacek Eisner. Druga jest w językach polskim, hebrajskim oraz angielskim z tekstem wiersza Henryki Łazowertówny „Mały Szmugler” w brzmieniu: Przez mury, przez dziury, przez warty. Przez druty, przez gruzy, przez płot. Zgłodniały, zuchwały, uparty. Przemykam, przebiegam jak kot. A jeśli dłoń losu znienacka. Dosięgnie mnie kiedyś w tej grze. To zwykła jest życia zasadzka. Ty Mamo nie czekaj już mnie. I tylko jedną troską, Na wargach grymas skrzepł. Kto tobie, moja Mamo. Przyniesie jutro chleb [11].

Pomnik Janusza Korczaka (wł. Henryk Goldszmidt) pełni rolę jego symbolicznego grobu [1]. Jest autorstwa Mirosława Smorczewskiego [6]. Został wystawiony w 1982 roku [4]. Początkowo był wykonany ze sztucznej żywicy, od kilku lat jest to jego kopia z brązu [14]. Oryginał przekazano do Szkolnego Ośrodka Wychowawczego w Borzęcziczkach [2].

Pomnik Żydowskich Oficerów Wojska Polskiego upamiętnia zamordowanie kilkuset żydowskich oficerów i intelektualistów. Został odsłonięty 19 kwietnia 1997 roku. Znajduje się na nim napis w językach polskim, jidysz i hebrajskim: „Pamięci Żydów oficerów Wojska Polskiego zamordowanych przez NKWD wiosną 1940 r. w Katyniu, Miednoje i Charkowie” [1]. Pomnik zbudowany jest z granitu [9].

W kwaterze 3 pochowano żołnierzy Wojska Polskiego pochodzenia żydowskiego broniących stolicy w 1939 roku przed niemieckimi wojskami. Pochowano tu wówczas zarówno zidentyfikowanych wojskowych, jak i nieznanych żołnierzy. Kwatera składa się z ustawionych pionowo płyt, na których wyryto tarcze z krzyżami grunwaldzkimi oraz napisy. Centrum stanowi piaskowcowy pomnik z taką samą tarczą z mieczami, jaka znajduje się na płytach, oraz napis: "Pamięci żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego poległych w obronie Warszawy w 1939 r. [33]"

W pobliżu odsłonięto pomnik Żołnierzy i Oficerów Żydowskich Poległych w II Wojnie Światowej. Na pomniku znajduje się napis w językach polskim, jidysz, hebrajskim i angielskim: „Ku pamięci Żydów żołnierzy Wojska Polskiego, bojowników gett, ruchu oporu i partyzantów poległych w walce z okupantem hitlerowskim w II wojnie światowej, których miejsca pochowania są nieznane” [1].

Pomnik Bundowców i Cukunftowców stoi na grobie powstańców getta warszawskiego: Jurka Błonesa, jego siostry Guty (uciekinierki z transportu do Treblinki) i brata Eliezera (najmłodszego powstańca getta, ur. 1930), Zalmana Fridricha, Feigełe Goldszteina i Gabriela Fryszdorfa, a także groby symboliczne, którzy po upadku powstania znaleźli się w lasach otaczających Warszawę. Będąc w Płudach zostali wydani Niemcom i zabici. Pomnik autorstwa Natana Rapaporta znajduje się w alei głównej cmentarza (kwatera 12, rząd 4) [8]. Na poziomej płycie umieszczono nazwiska poległych [27].

Pomnik partyzantów oddziału Gwardii Ludowej im. Mordechaja Anielewicza [1] znajduje się w alei głównej cmentarza (kwatera 31, rząd 3). Składa się z głazu z tablicą pamiątkową oraz trzech rzędów po cztery tabliczki z czerwonego piaskowca. Na tabliczkach znajdują się imiona i nazwiska lub pseudonimy zabitych: Tola Rabinowicz, Joel Junghajer, Rachela, Edek, Chaim Cyrenaika, Michał Rozenfeld „Biały”, Szmulek Juszkiewicz, Stefan, Janek Szwarcfus, Rutka, Józef Papier, Icek Jankielewicz. Pomnik stoi na grobie dwanaściorga żydowskich bojowców, którzy wydostawszy się z miasta po upadku powstania w getcie schronili się w lasach w okolicach Wyszkowa. Tam weszli w skład drużyny Adama Szwarcfusa ps. „Janek” należącej do oddziału Gwardii Ludowej im. Mordechaja Anielewicza. W sierpniu 1943 zniszczyli pod Urlami niemiecki transport kolejowy. Po udanej akcji wycofali się do Krawcowizny, gdzie zostali okrążeni przez oddział niemiecki sprowadzony przez miejscowego leśniczego [7].

Na murze cmentarza od ul Młynarskiej i od ul. Anielewicza znajdują się dwie tablice granic getta [1].

Pierwszy cmentarz żydowski w Warszawie założono w XV wieku w okolicach Starego Miasta [4]. Podobno kolejny znajdował się na drodze wiodącej do Czerska. Funkcjonowały one do końca XV wieku, kiedy wypędzono Żydów z Warszawy. Dopiero w 1780 roku Stanisław August Poniatowski ponownie zezwolił na utworzenie cmentarza żydowskiego, lokując go na Bródnie (Praga) [2].

W 1806 roku zarząd warszawskiej gminy żydowskiej wystąpił z prośbą o zgodę na stworzenie cmentarza żydowskiego na dzisiejszej Woli. Zgodę uzyskano i powołano bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza, które miało administrować nekropolią, a w swoich decyzjach było niezależne i w pełni autonomiczne [1].

Cmentarz otwarto pod koniec 1806 roku. Pierwszą oficjalnie pochowaną osobą był Nachum, syn Nachuma z Siemiatycz (zm. 6 grudnia 1806 roku). Jego nagrobek, wykonany prawdopodobnie w 1807 roku, nie zachował się do dnia dzisiejszego. Pierwszą pochowaną kobietą była Elka Junghoff z domu Mulrat, córka Jehudy Leiba Mulrata z Kalisza, żona kupca Kacpra Jezechiela Junghoffa. Data śmierci na jej nagrobku, 26 listopada 1804 roku, jest prawdopodobnie błędna. Najstarszy zachowany nagrobek należy do Sary, córki Eliezera (zm. 8 września 1807 roku) [1]. Cmentarz zwany był wówczas cmentarzem przy ul. Gęsiej [3], Żydzi mówili, że jadą do Bejs Ojlum przy Gensia Gas (nie używano określenia kirkut). Wejście na cmentarz początkowo znajdowało się od południa, od strony dzisiejszej ul. Gibalskiego. Obecne, od ulicy Okopowej, otwarto około 1876 roku po zniesieniu wałów [32].

Cmentarz traktowany był od początku z powodu opłat jako elitarny, dla bogatszych Żydów. Pochówki uboższych kierowano na cmentarz na Bródnie [1]. Od 1885 roku oficjalnie ustalono, że bezpłatne pochówki mają odbywać się tylko na Pradze [3].

W latach 20-tych XIX wieku władze carskie powołały Dozór Bożniczy, któremu podporządkowano Administrację Pogrzebową. Przejęła ona zadania bractwa pogrzebowego, co zbulwersowało członków Chewra Kadisza. Z powodu protestów procedura przejęcia cmentarza trwała do 1850 roku. Po przejęciu poprawiono estetykę cmentarza [1]. Do połowy XIX wieku w ogóle nie było tu drzew. W latach 1851-1854 posadzono kasztany i topole, a wzdłuż obecnej ul. Okopowej urządzono szkółkę ogrodniczą [4], dzięki której stopniowo cmentarz zasadzono drzewami [1]. Natomiast dzisiejsze akacje i klony to w większości samosiejki z ostatnich kilkudziesięciu lat [4]. Ogrodzono niektóre kwatery, a całość otoczono prowizorycznym, drewnianym parkanem. W latach 1856-1857 powołano komisję, która sugerowała budowę nowego domu przedpogrzebowego, wyznaczenie alejek oraz posadzenie liczniejszych drzew [1]. W latach 70-tych XIX wieku wykonano częściowe murowane ogrodzenie [16]. W 1891 roku wystawiono wspólnie z gminą luterańską mur dzielący oba cmentarze. Od ul. Okopowej mur pojawił się na początku XX wieku [4].

Początkowo na cmentarzu znajdowała się jedynie część ortodoksyjna, rozdzielona dla mężczyzn i dla kobiet [14]. Osobno grzebano panny od mężatek czy kobiet zmarłych w połogu i kawalerów od ojców familii. Wyznaczono nawet odrębne miejsce na grzebanie zniszczonych ksiąg religijnych. Około 1859 roku wprowadzono podział na kwatery familijne [4], porządkowe, konserwatywne (zachowano podział na część męską i kobiecą), postępowe i dziecinne [14]. W 1913 roku potwierdzono zapis dzielący cmentarz na cztery części, co tylko w niewielkim stopniu zmniejszyło konflikty między Żydami ortodoksyjnymi a postępowymi. Dochodziło bowiem do sporów m.in. w sprawie niehebrajskich napisów na nagrobkach, długości przetrzymywania zwłok w domu przedpogrzebowym czy wystawiania ciała zmarłego na katafalku [6].

W 1824 roku dokonano pierwszego rozszerzenia cmentarza [1]. W latach 1840, 1848, 1860, 1863 i 1869 dokonywano kolejnych rozszerzeń [1]. W 1970 roku cmentarz osiągnął 20.1 ha, w 1892 roku 27.5 ha, a w 1897 roku 29.3 ha [4].

Na cmentarz nie było bezpośredniego wjazdu z Warszawy, trzeba było najpierw wyjechać poza okopy przez rogatki wolskie lub powązkowskie [16]. Wiązało się to z opłatą za przejazd przez rogatki miejskie [4]. W 1873 (1875 [4]) roku za zgodą władz miejskich wybudowano mały most nad okopami, co ułatwiło konduktom pogrzebowym dotarcie na cmentarz z ul. Gęsiej [1].

W 1889 roku nekropolię włączono w granice Warszawy [15].

Pierwsze większe remonty przypadły na lata 10-te XX wieku [4].

Dawniej cmentarz tętnił życiem. Plagą orszaków pogrzebowych byli żebracy. W miesiącach poświęconych wspominaniu zmarłych zbierało się ich ponoć kilka setek i służby cmentarne musiały korzystać z pomocy policji. Na terenie cmentarza urządzali swe nielegalne pracownie kamieniarze. Funkcjonowały takie profesje jak kantorzy oraz śpiewacy. Służba cmentarna za łapówki wpuszczała okolicznych osadników, wypasających tu swoje bydło. Organizowano tu schadzki z prostytutkami. Cmentarz odwiedzała podmiejska łobuzeria, która napadała na kancelarię albo zajmowała się kradzieżą nagrobków, puszek na datki w ohelach, a nawet piasku. W 1913 roku przepisy cmentarne zebrano w jeden regulamin, a od 1923 roku urządzono niedaleko posterunek policji. Służbę cmentarną tworzyli pisarze-kancelaryści, tragarze, furmani oraz kobiety i mężczyźni, którzy przygotowali zwłoki do pogrzebu. Zatrudnionych było średnio 10-20 osób, pomagało im Bractwo Honorowych Dyżurnych (Chewra Kiduszon). Bywało, że groby rodzin asymilackich murowano z cegieł wziętych z ogrodzenia cmentarnego, a zwłoki ubogich narażone były na pozostawienie na ulicy, podczas gdy tragarze raczyli się w karczmie [4].

Stary Dom Przedpogrzebowy

W 1828 roku wzniesiono pierwszy dom przedpogrzebowy. W 1831 roku został on spalony przez wojska rosyjskie. Rok później (w międzyczasie korzystano z niewielkiego domku wynajętego w pobliżu cmentarza [4]) wzniesiono nowy, murowany [1]. Środki zebrano w drodze zbiórki [31]. Na ten dom składał się szereg pomieszczeń: izba do mycia zwłok, izba do szycia szat śmiertelnych, mieszkanie i kancelaria pisarza oraz poczekalnia dla załatwiających formalności cmentarne [4]. W 1850 roku w obok domu przedpogrzebowego powstała łazienka rytualna. Po 1852 roku, kiedy to szalała epidemia cholery, dom przedpogrzebowy został odnowiony. Od tego czasu był to dwuskrzydłowy budynek z bramą na przestrzał. W lewym, południowym skrzydle znajdowały się: izba do mycia zwłok, łazienka rytualna (będąca wcześniej odrębnym budynkiem), trzy izby służby cmentarnej i pomieszczenie stróża. W prawym, północnym skrzydle znajdowały się: izba do szycia szat śmiertelnych, cztery izby służby cmentarnej oraz kancelaria. Wcześniejsze pomieszczenia (cztery izby służby cmentarnej, sień i komórka) stały się przybudówką do prawego skrzydła od remontu w 1871 roku [31]. W 1854 roku planowano rozbudowę domu, zamierzając uzupełnić go o synagogę. Plany te zrealizowano jednak dopiero w latach 1877-1878 [4]. W związku z budową nowego domu przestał być użytkowany. W 1903 roku dobudowano do niego stajnię. Istniał jeszcze w 1908 roku, służył jednak wówczas za wozownię dla karawanów i dom dla stróża. Budynek został rozebrany przed 1935 rokiem, a miejsce przeznaczono na pochówek zmarłych [31].

Nowy Dom Przedpogrzebowy

Nowy dom przedpogrzebowy powstał wedle planu sporządzonego w 1872 roku. Środki pochodziły z gminy żydowskiej, legatu Matiasa Rosena, od firmy S. Bernstein, od banku S. Natanson i synowie, od Józefa Epsteina i od Leopolda Kronenberga. Budowa rozpoczęła się w 1877 roku, a gotowy budynek poświęcono w połowie 1878 roku. Architektem był Adolf Schimmelpfennig [29]. Był to pkazały, późnoklasycystyczny budynek [1]. Pomieszczenia domu przedpogrzebowego obejmowały: pokoje kancelaryjne, pokoje do mycia zwłok (osobne dla kobiecych i męskich), poczekalnię dla orszaków i synagogę [29]. Na piętrze mieszkał rabin z rodziną [1]. Dom był remontowany w latach 1900, 1906 (kapitalnie, doprowadzono gaz i elektryczność [16]) i 1908. W 1906 znajdowały się w nim: poczekalnia, synagoga, kancelaria, pokój Bractwa Dyżurnych, dwie izby do mycia zwłok, izba do szycia szat śmiertelnych oraz kostnica. W 1907 roku dobudowano od strony cmentarza werandę z której wygłaszano mowy, kazania i śpiewano pieśni żałobne [29]. W 1882 roku przed budynkiem wzniesiono studzienkę [1], a w 1907 (1902 [26]) roku przy uliczce, którą się wchodziło i wychodziło z cmentarza powstał wodotrysk, istniejący do dziś, wystawiony przez Maurycego Frydmana dla uczczenia pamięci swojej zmarłej żony Pauliny [16]. Służył on do rytualnego obmycia rąk po odwiedzeniu cmentarza [4]. W latach 1922, 1927-1929 i 1933 wykonywane były remonty [29]. Przed 1939 roku powstała pompa [26] ufundowana przez Gustawa i Cecylię Jakobsfeldów. Umieszczono przy niej tabliczkę z napisem: kto wraca z cmentarza lub dotknął się zwłok albo wszedł do miejsca, gdzie złożono zwłoki lub oddał ostatnią posługę zmarłemu, powinien obmyć ręce wodą [27]. Planowano rozbiórkę i wzniesienie w jego miejscu nowego budynku, co nie udało się przed II wojną światową [29]. Budynki domu przedpogrzebowego i synagogi istniały aż do II wojny światowej [16]. Zostały wysadzone 15 maja 1943 roku [27]. Obecnie widoczne są odkopane fundamenty budynku i fragmenty elementów dekoracyjnych [29], umieszczone na szczycie dachu kamienne Tablice Dekalogu [32].

Wyposażenie synagogi pochodziło z Synagogi na Tłomackiem i Niemieckiej Synagogi przy Daniłowiczowskiej 5 oraz z darów osób prywatnych: Gabriela Sachsa, Szmula Endelmana oraz rodziny Matiasa Bersohna. W latach 1902-1907 znacznie wzbogacono jej wyposażenie [29].

Wozownia przy domu przedpogrzebowym powstała w 1871 lub 1878 roku [30]. Dodano ją, gdyż od połowy XIX wieku istniały trzy klasy karawanów, stosowne do zamożności klienta i potrzebne było miejsce do ich przechowywania [4]. Wozownia została rozbudowana w 1896 roku i wyremontowana w latach 1927-1929. W czasie II wojny światowej służyła za kostnicę, gdyż dom przedpogrzebowy nie był w stanie pomieścić wszystkich ciał. Obecnie w tym miejscu znajduje się budynek kancelarii cmentarza [30].

Szkółka ogrodnicza

Szkółka ogrodnicza powstała w 1874 roku z inicjatywy Matiasa Bersohna, ze środków Jakuba Loewenberga i Lessera Levy. Pierwotnie położona była przy placu, gdzie później powstał nowy dom przedpogrzebowy. Od 1888 roku szkółką kierował Mieczysław Węgierko, w 1931 roku zastąpił go M. Jezierski, później Reginczak. Na początku XX wieku szkółka zajmowała dwa place, pierwszy bliżej domu przedpogrzebowego i drugi w kwaterze 69. Przy pierwszym placu stał też murowany budynek z mieszkaniami dla służby cmentarnej, który został wzniesiony najpewniej w 1878 roku. W 1918 szkółka została ograniczona wyłącznie do pierwszego placu, drugi został przeznaczony na pochówki. W latach 1927-1929 wyremontowano budynki szkółki ogrodniczej. Zostały one wysadzone w powietrze z resztą zabudowań. Obecnie w tym miejscu znajduje się plac gospodarczy, Pomnik Dzieci - Ofiar Holocaustu i Pomnik Korczaka [28].

Pomimo systematycznego powiększania terenu, miejsca na pochówki cały czas było zbyt mało [14]. Ponieważ prawo żydowskie zabrania ekshumacji [4], około 1915 roku [16] zdecydowano się na tworzenie nasypów, tzn. układanie kolejnych warstw ziemi (minimum metr nowej warstwy ziemi [1] na minimum 50-letnich grobach [3]), w której następnie dokonywano kolejnych pochówków [14]. Niektóre źródła mówią, że praktykę tę stosowano już od 1831 roku [4]. Do 1936 roku wykonano 14 takich nasypów [14]. Wypiętrzenia te są widoczne do dziś w starej części nekropolii [2], również przy alei głównej [16].

W okresie międzywojennym cmentarz ogrodzono wysokim ceglanym murem [1].

W latach 1927-1929 odnowiono zabudowania cmentarne oraz część nagrobków (W 1935 roku wystawiono nowe pomniki na grobach pierwszych "mieszkańców" kirkutu [4]), planowano też budowę nowego domu przedpogrzebowego, na co jednak zabrakło funduszy. Do 1939 roku na cmentarzu było pochowanych około 150 tys. osób [16].

Mauzoleum Żydów Bojowników o Niepodległość Polski

Idea budowy pojawiła się w 1938 roku. Jako pomysłodawcę wskazuje się Maurycego Mayzla. Początkowo planowano uczcić w ten sposób pamięć Berka Joselewicza i Henryka Wohla. Gdy komisja wyłoniła Marcina Weinfelda na projektanta mauzoleum, przedstawił on projekt odmienny. Zakładał uczczenie zmarłych żydowskich powstańców kościuszkowskich, żołnierzy napoleońskich, powstańców listopadowych, powstańców styczniowych, żołnierzy I wojny światowej i żołnierzy Wojska Polskiego [21]. W 1939 roku rozpoczęto budowę Mauzoleum Żydów Bojowników o Niepodległość Polski [1]. Usunięto nagrobki w najstarszej części cmentarza i złożono je na pryzmę, zaś w ich miejscu utworzono nasyp ziemny. Następnie rozpoczęto właściwe prace przy wznoszeniu betonowo-ceglanej konstrukcji [21], jednakże wybuch wojny wstrzymał przedsięwzięcie [16]. Po zakończeniu wojny do projektu nie powrócono. W latach 90-tych XX wieku poustawiano pionowo ocalałe nagrobki (jest wśród nich także macewa żeliwna [27]). Na terenie zajętym przez nieukończoną konstrukcję nie odbywają się pochówki [21].

Wobec wydanego przez okupanta zakazu sprawowania czynności religijnych, kirkut stał się jedynie miejscem składowania zwłok [4]. Zmarłych grzebano nocą, między godziną pierwszą a piątą nad ranem, bez całunu w białym papierze, który się potem zabierano. Na początku układano zwłoki w oddzielnych grobach, jedne obok drugich, później zaś w grobach masowych [2]. W szopie w ciągu dnia leżały dziesiątki nieboszczyków, pod osłoną z czarnego papieru, okrytych strzępami odzieży. W upalne wydzielany był tak silny odór, że nie sposób przejść obok [2]. Na cmentarzu i w okolicy dochodziło do zbiorowych egzekucji i masowych pochówków zamordowanych osób w getcie warszawskim oraz poległych powstańców getta warszawskiego, partyzantów żydowskich i żydowskich powstańców z powstania warszawskiego [6].

Teren cmentarza znalazł się w granicach getta w listopadzie 1940 roku [1]. Był miejscem przerzutu zwierząt do getta. Przemycano tędy krowy i konie, czasem całe stada [4]. Z tego powodu został wyłączony z getta w październiku (grudniu [16]) 1941 roku [1], a wejścia od ul. Smętnej zostały zamurowane przez Niemców.

Cmentarz był miejscem, gdzie ukrywali się Żydzi (jeden z grobowców pełnił funkcję bunkra). Na cmentarzu był właz do kanału ściekowego, łączącego go z gettem i "aryjską" częścią miasta [2].

W maju 1943 roku, po stłumieniu powstania w getcie, Niemcy zburzyli bożnicę, wozownię i dom przedpogrzebowy (dziś o ich istnieniu przypomina pusty plac z zarysem fundamentów [2]), a sam cmentarz został opuszczony [16].

1 sierpnia 1944 roku teren cmentarza żydowskiego przejęło Zgrupowanie Radosław (dobrze uzbrojone i zaprawione w potyczkach z Niemcami oddziały Kedywu Komendy Głównej AK). Zajmowało go bez większych walk do niemieckiego przeciwuderzenia 5 sierpnia [18]. W nocy z 4 na 5 sierpnia o godz. 1.00 oddziały powstańcze otrzymały tu zrzut broni i amunicji. Była to pierwsza pomoc powietrzna z Zachodu dla walczącej Warszawy [19]. Od 6 sierpnia cmentarze na Woli były ostrzeliwane przez niemieckie czołgi, artylerię oraz działa pociągu pancernego nr 75, poruszającego się po linii kolei obwodowej. Pierwszego dnia walk poległa tu m.in. łączniczka Krystyna Wańkowicz „Anna”, córka Melchiora Wańkowicza. Cmentarz obsadziła Brygada „Broda 53”. Jej dowódca, kapitan Jan Kajus Andrzejewski „Jan”, wystrzelił rakiety sygnalizacyjne w kierunku nieprzyjacielskich pozycji, na skutek czego niemieckie „Stuki” omyłkowo zbombardowały własnych żołnierzy. W kolejnych dniach cmentarza broniły elitarne bataliony Zośka i Parasol. W dzienniku niemieckiej 9. Armii zapisano 10 sierpnia: „Grupa bojowa użyta z północnego zachodu zajęła cmentarze żydowski i katolicki ewangelicko-augsburski”. 11 sierpnia około godz. 14:00 resztki obrońców zostały wypchnięte z cmentarza i skierowane na Stare Miasto. W wyniku obrony cmentarzy, według wielu historyków niepotrzebnej, stan zgrupowania „Radosław” stopniał o połowę, do ok. 600-700 żołnierzy [18]. Cmentarz podczas walk został poważnie zniszczony [14], w około 40% [16]. Wiele nagrobków nosi do dzisiaj ślady eksplozji [22].

Po wyzwoleniu Warszawy cmentarz przez wiele lat zarastał roślinnością, a nagrobki niszczały. Był miejscem spotkań marginesu społecznego [3]. Jednocześnie ponownie zaczęły odbywać się tu pochówki [1].

Z czasem na cmentarzu rozpoczęto prace porządkowe. Cmentarzem zaopiekowała się Fundacja Nissenbaumów, Gmina Wyznaniowa Żydowska oraz Społeczny Komitet Opieki Nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej [3]. W latach 1960-1983 opiekunem cmentarza został Pinkus Szenicer, a następnie jego syn Bolesław Szenicer. W 2002 zastąpił go Przemysław Szpilman [1].

W 1962 roku władze zamierzały zlikwidować część cmentarza (planowano usunięcie ponad 5400 nagrobków), przeznaczając południową część o szerokości 60 m pod planowaną drogę. Plany te nie zostały zrealizowane [1].

Od 1 grudnia 1973 roku cmentarz znajduje się w rejestrze zabytków pod nr 874 [3]. Od 1981 roku w dzień Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny na cmentarzu odbywają się kwesty w celu pozyskania środków na renowację [1].

W 1992 roku powołano Fundację Cmentarza Żydowskiego "Gęsia" [4]. W latach 90-tych XX wieku odrestaurowano studzienkę, wodotrysk z 1907 roku, liczne groby, bramy wejściowe, oraz ocalałą z pożogi wojennej XIX-wieczną żelazną latarnię, która po rekonstrukcji stoi na dziedzińcu przy wejściu na cmentarz [1]. Nadal jednak ogromną część stanowi las samosiejek pełen poprzewracanych macew [16].

Od 2001 roku cmentarz należy do Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie [3]. Kiedy na początku XXI wieku Gmina Wyznaniowa Starozakonnych w RP starała się o odbudowanie budynku synagogi oraz domów przedpogrzebowych, Gmina Wyznaniowa Żydowska nie wyraziła na to zgody. Odkopano jedynie fundamenty oraz wyeksponowano przedmioty tam znalezione [1].

W latach 2006-2010 nagrobki, na których zachowała się inskrypcja, zostały zinwentaryzowane, a dane umieszczono w internetowej bazie [5].

Od kwietnia 2010 roku działa Ochotniczy Hufiec Porządkowania Cm. Żydowskiego im. J. Rajnfelda, którego celem jest renowacja cmentarza. Corocznie przeprowadzane są akcje porządkowania terenu [1].

W marcu 2012 roku na długości kilkudziesięciu metrów zawalił się mur oddzielający kirkut od Cmentarza Powązkowskiego [1].

W lipcu 2014 roku, razem z pięcioma innymi nekropoliami tworzącymi zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach, cmentarz został uznany za pomnik historii [1].

Cmentarz jest licznie odwiedzany przez rodziny zmarłych, przez turystów z Polski i zagranicy. Są to, między innymi, chasydzi przyjeżdżający do grobów cadyków poszczególnych dynastii [5] oraz wycieczki młodzieży z Izraela.