Warszawska Katedra Metropolitalna św. równej Apostołom Marii Magdaleny (al. Solidarności #52[2], dawniej Zygmuntowska 13[10]) została wybudowana na prośby ludności prawosławnej, zamieszkującej praską część miasta. Jest główną cerkwią Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Nabożeństwa odprawia w niej metropolita warszawski i całej Polski, Sawa – zwierzchnik Kościoła. Sobór jest katedrą diecezji warszawsko-bielskiej oraz siedzibą dwóch warszawskich parafii: św. Marii Magdaleny i wojskowej św. Mikołaja (tymczasowo) [2]. Pod tym samym adresem znajdują się również zabudowania Prawosławnego Domu Metropolitalnego i Centrum Kultury Prawosławnej.

Cerkiew na Pradze była pierwszą samodzielnie stojącą prawosławną świątynią Warszawy [1]. Inne były cerkwiami domowymi, mieściły się w budynkach Kościoła rzymskokatolickiego lub stanowiły część większych kompleksów architektonicznych. Przy budowie pracowali wyłącznie artyści rosyjscy [2]. Świątynia została wykonana w stylu bizantyjsko-rosyjskim. Świątynia zbudowana jest na planie krzyża greckiego, zorientowanego ołtarzem na wschód, z nieco wydłużoną nawą główną. Kryje ją czterospadowy dach o falistym, półokrągłym kształcie oraz pięć cebulastych kopuł umieszczonych na wysokich ośmiobocznych barabanach (bębnach) [1]. Główna, wyższa kopuła symbolizuje Chrystusa, a cztery mniejsze, ewangelistów [3]. Zachodnie pełnią funkcję dzwonnic, w których umieszczono dziewięć (dziesięć [2]) dzwonów odlanych w Westfalii. Ponad kopułami unoszą się sześcioramienne krzyże. Smukłości nadają półkoliste okna, oddzielone półkolumnami oraz powtórzenie nad wejściem do świątyni półkolistego tonda znad szczytu ścian bocznych. Ściany ozdobione były płaskorzeźbami o roślinnych motywach i okrągłymi tondami. W XIX wieku [1] w tondach znajdowały się kompozycje Winogradowa: na zachodniej ścianie przedstawiająca Chrystusa Pantokratora (Zbawiciela) w otoczeniu świętych Cyryla i Metodego, na wschodniej ścianie Orantę (Przenajświętszą Bogurodzicę) ze świątyni Antonim i Teodozjuszem Pieczerskimi, na północnej ścianie wizerunek Bogurodzicy oparty na Kazańskiej Matce Bożej oraz postacie męczennic św. Katarzyny i św. Aleksandry, zaś na południowej ścianie św. Heleny i Olgi. Wszystkie wymienione wizerunki uległy stopniowej degradacji. Bębny poniżej poziomu dachu zdobione są rzędami oślich łuków. Główne wejście do cerkwi zlokalizowano od zachodu i zamknięto półkolistym portykiem z podwójnymi półkolumnami położonymi na cokołach. Ponad portykiem wykuto biforalne okno z ozdobnym obramowaniem, poniżej którego znajdują się trzy puste tonda. Cała fasada zachodnia powtarza kształt portyku. Wejście do dolnej cerkwi, położonej poniżej poziomu cerkwi głównej, znajduje się od strony południowej. Od wschodu cerkiew posiada absydę z rzędem półkolistych okien. W jej wnęce znajduje się wizerunek patronki cerkwi [2].

Freski i obrazy

Złoceniami kopuł i ikonostasu zajmował się Sieriebriakow. Plany ikonografii oraz same freski wykonali Wasiliew i Winogradow. W ołtarzowej absydzie umieszczono zachowany do dziś jedyny fresk Wasiliewa „Ostatnia Wieczerza”, nad którą widnieje postać Boga Ojca. Pozostałe 27 fresków wykonał Winogradow, w tym 1-4) proroków: Mojżesza, Dawida, Izaaka i Eliasza w bębnie głównej kopuły stojących ozdobnym zapisie tekstu modlitwy Ojcze nasz, 5-8) nieco niżej w żaglach wizerunki czterech Ewangelistów, na ścianie zachodniej nad wejściem, 9) ikona Bogurodzicy, po bokach nad oknami 10-11) św. równi Apostołom cesarz Konstantyn Wielki i Włodzimierz Kijowski, na ścianach nad arkadami 12-18) św. Apostołowie: Jakub, Filip, Bartłomiej, Tomasz, Jakub, Szymon i Juda Tadeusz, na bocznych ścianach święci: 19-23) Bazyli Wielki, Grzegorz Nowy Teolog, Jan Chryzostom, Mikołaj Cudotwórca, Sergiusz z Radoneża oraz 24-26) św. biskupi: Piotr, Aleksy i Jonasz. Naczynia liturgiczne z czystego srebra wykonał Sazikow [1]. Postacie proroków starotestamentowych, zgodnie z tradycją bizantyjską, znalazły się na wewnętrznej stronie głównego bębna, co miało wskazywać na ich pośrednictwo między ziemią a niebem. Natomiast postacie świętych związanych z historią Rusi i Rosji miało przypominać o statusie prawosławia jako religii państwowej w tym kraju [2].

Sobór posiada 15 łącznie wizerunków świętych umieszczonych w złoconych kiotach. Są to, wymieniając od ściany północnej, 1-11) ikony św. Andrzeja, św. Aleksandry, św. Sergiusza z Radoneża, Chrystusa błogosławiącego dzieci, Wniebowstąpienia Pańskiego, św. Aleksandra Newskiego, św. Mikołaja, św. Serafina z Sarowa, Poczajowska Ikona Matki Bożej, św. Pantelejmona, św. Teodozjusza Czernihowskiego. Pod filarami soboru znajdują się natomiast ikony 12-15) św. Stefana Arcydiakona, św. Antoniego Pieczerskiego, św. Elżbiety i św. Mitrofana. Kopia Poczajowskiej Ikony Matki Bożej została przekazana przez archimandrytę Makarego, mnicha z Góry Athos w 1890 roku. Oryginał został wywieziony do Rosji, podobnie jak wiele liturgicznych sprzętów, przez wycofujących się z Warszawy Rosjan w 1915 roku. Obecny wizerunek jest kopią wykonaną w późniejszym okresie przez archimadrytę Paisjusza, zakonnika z Ławry Poczajowskiej. W XIX wieku powstały w Ławrze Poczajowskiej dwie chorągwie cerkiewne, przedstawiające Zmartwychwstanie Pańskie i patronkę cerkwi oraz Pokrowę i św. Jowa Poczajowskiego [2]. Z okresu budowy świątyni pochodziły przedstawienia św. Aleksandra Newskiego i Wniebowstąpienia Pańskiego, które zlokalizowano po obydwu stronach głównego ikonostasu. Ikony te ufundowało w 1869 dowództwo wojsk okręgu warszawskiego jako dar dziękczynny za ocalenie życia cara Aleksandra II z kolejnego zamachu [15].

Ikonostasy

Głównym elementem wystroju wnętrza jest pozłacany ikonostas autorstwa Bazylego Wasiljewa. Po prawej stronie Królewskiej Bramy (ażurowe carskie wrota), na której tradycyjnie umieszczona jest ikona Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy i czterech św. Ewangelistów widzimy ikony Chrystusa Zbawiciela, św. Arcydiakona Stefana na diakońskich drzwiach i św. Marii Magdaleny – patronki świątyni. Po lewej stronie Przenajświętszej Bogurodzicy, widać na drzwiach diakońskich św. Proroka Elizeusza, a dalej ikonę św. księcia Włodzimierza Kijowskiego. W centrum drugiego rzędu ikonostasu widzimy ikonę Ostatniej Wieczerzy w otoczeniu ikon wielkich świąt, po prawej: Bożego Narodzenia i Chrztu Pańskiego, po lewej: Narodzin Przenajświętszej Bogurodzicy i Jej Zaśnięcia. Ostatni rząd ikonostasu stanowi ikona nowotestamentowej św. Trójcy, asystowana przez przedstawienia Zmartwychwstania i Wniebowstąpienia Chrystusowego. Całość wieńczy krzyż [11]. Budowa trzyrzędowego ikonostasu, z ikonami ponad dwumetrowej kosztowała sześć tysięcy rubli [2].

W 1892 roku w cerkwi pojawił się boczny ikonostas przed ołtarzem św. Hioba Poczajowskiego. Jest on dwurzędowy i zawiera wizerunki Chrystusa, Matki Bożej, archanioła Gabriela i św. Hioba Poczajowskiego w rzędzie dolnym oraz ikonę Ostatniej Wieczerzy w rzędzie górnym. Według informacji prasowej z końca XIX wieku, ikonostas ten pierwotnie znajdował się w cerkwi św. Tatiany Rzymianki [2].

Krzyż

Po prawej stronie schodów cerkwi znajduje się ufundowany w 1988 roku czarny krzyż, z napisem sugerującym, iż został ustawiony z okazji 70-lecia odrodzenia Polski. Jeśli podejdzie się blisko, można odczytać złotą tłoczoną tablicę z napisem głagolicą świętującym zupełnie inną rocznicę – tysiąclecie chrztu Rusi [5].

Kaplica dolna

Kaplica Męki Pańskiej została urządzona w podziemiach świątyni w 1928 roku. Początkowo posiadała bardzo skromny ikonostas, nawy boczne były węższe, a ściany nie były ozdobione freskami. We wrześniu 1939 roku służyła okolicznym mieszkańcom jako schron przeciwlotniczy [2]. W 1996 roku została przeprowadzona gruntowna renowacja dolnej kaplicy [4]. Obecny wygląd uzyskała w latach 1995-1998 [3], kiedy Lidia i Sotiris Pantopulosowie z Krakowa wykonali w niej m.in. freski na suficie. Boczne ściany przysunięto bliżej fundamentów, zwiększając powierzchnię kaplicy i nadając jej formę krzyża. W prawej nawie umieszczono fragmenty mozaiki Wiktora Wasniecowa „Komunia Apostołów”, pochodzące ze zburzonego w 1926 roku soboru św. Aleksandra Newskiego, które w 1985 roku parafia otrzymała od warszawskiego Muzeum Narodowego. Z mozaiki, stanowiącej dolną część tryptyku z absydy ołtarzowej soboru, zachowały się jedynie głowy Chrystusa i 12 apostołów. Po oczyszczeniu zostały wmontowane w specjalne ramy, tworzące półokrągłą galerię. W tylnej części kaplicy zlokalizowano symboliczną Golgotę. Pozłocono ramy ikon ikonostasu i wkomponowano w niego elementy pociętej malachitowej kolumny z soboru na placu Saskim [2]. Główną ikoną dolnej cerkwi jest malowana na cedrowej desce [3] kopia Iwerskiej Ikony Matki Bożej, podarowana w 1904 (1940 [4]) roku przez mnichów z Athos. Została ona ustawiona w ozdobnym kiwocie po lewej stronie przed ikonostasem. Po drugiej stronie umieszczono ikonę patrona dolnej świątyni św. Dionizego Areopagity, dar z 1933 roku dla metropolity Dionizego od duchowieństwa diecezji wołyńskiej [2]. Dolna cerkiew dostępna jest z zejścia usytuowanego w południowo-zachodnim narożniku budynku [3].

Stare dzwony

Obok głównego wejścia do świątyni umieszczono trzy stare cerkiewne dzwony. Wszystkie są popękane, na jednym widnieje data 1868 [3].

Za pierwszy budynek w tym miejscu wskazuje się kościół św. Andrzeja, który został wyburzony pod koniec XVIII wieku [11].

Na planie Pragi z 1862 roku teren jest niezabudowany i nieużytkowany [9].

Wraz z utworzeniem dworca Wileńskiego w 1862 roku, Praga stała się tranzytowym dworcem przeładunkowym towarów ze wschodu. Okoliczni pracownicy potrzebowali miejsca modlitwy, a najbliższa cerkiew znajdowała się po lewej stronie Wisły, niedaleko Zamku Królewskiego. W 1867 roku Biskup Warszawski i Nowogieorgijewski, Joanicjusz Górski w oparciu o zgodę Namiestnika Królestwa Polskiego z 1865 roku utworzył komitet do spraw budowy prawosławnej cerkwi na Pradze. Tworzyli go m.in. książę Władimir Czerkaskij oraz gen. Jewgienij Rożnow [1].

Plan świątyni przygotował w 1867 roku Mikołaj Syczew, architekt Świętego Synodu [1], któremu polecono wzorowanie się na świątyniach Kijowa [12]. Pierwotnie świątynia miała mieć jedną kopułę bez dzwonnicy. Po rekomendacji Petersburgskigo Komitetu ds. Budownictwa Kościelnego zwiększono liczbę kopuł do pięciu i utworzeniu korpusu na planie krzyża greckiego, aby świątynia mieściła ok. 1000 wiernych. Pod zabudowę przeznaczono niezabudowane tereny w pobliżu Dworca Wileńskiego, nieco na wzniesieniu. Mimo to przed wznoszeniem świątyni konieczna była stabilizacja grząskiego gruntu [1]. Kiedy ją wzniesiono, sylwetka górowała samotnie nad niską, rozproszoną zabudową Pragi [12].

Do adaptacji wnętrza przystąpiono w 1868 roku [1] i zakończono w 1869 roku [2]. Komitet Budowlany planował zamontować nowoczesne gazowe oświetlenie, jednak została wdrożona tradycyjna wersja ze świecami, popierana przez władze kościelne [1]. Jak argumentował arcybiskup Joannicjusz „Wosk rozmięka od ognia, co przypomina człowiekowi, by jego serce stawało się coraz miększe w świetle nauki Chrystusa” [2]. Po kilkunastu latach doceniono i wprowadzono jednak rozwiązanie gazowe. Od początku natomiast pozwolono na zainstalowanie nowoczesnego centralnego ogrzewania. W ołtarzu i ryznicy stały dwa piece kaflowe. Główna nawa ogrzewana była poprzez podłogowe kratki nawiewowe połączone podpodłogowymi przewodami z piecami znajdującymi się w piwnicy świątyni (obecnie dolna kaplica). Ten typ ogrzewania, choć bardzo drogi, zapewniał czystość malowideł [1].

Cesarzowa Maria Aleksandrowna ofiarowała główną ikonę. Ku jej pamięci, cerkiew w 1869 roku otrzymała za patronkę św. Marię Magdalenę. W 1871 roku wybudowano sąsiedni dom parafialny [7].

W 25 rocznicę położenia kamienia węgielnego, w 1892 roku, w lewej nawie cerkwi wyświęcono boczny ołtarz Matki Boskiej Poczajowskiej [12], obecnie św. Iowa Poczajowskiego, patrona Warszawskiej Diecezji [7][6]. Przeniesiono go do praskiej świątyni z innej cerkwi, najprawdopodobniej z kaplicy św. Aleksandra Newskiego w Warszawskich Łazienkach bądź też z kaplicy I Męskiego Gimnazjum Warszawskiego [6]. Ilustrują go dzieła pędzla starego archimandryty Paisija z klasztoru w Poczajowie [12].

Cerkiew do końca I wojny światowej pełniła funkcję cerkwi parafialnej. W 1895 roku przystąpiono do generalnego remontu, o który prosił arcybiskup Flawian (Horodecki). Remontem kierował Władimir Pokrowski, pełniący funkcję głównego architekta eparchii. Dokonał on wzmocnienia obicia obluzowanych partii tynku, oczyszczenia ścian z dymu świec i poprawy stanu pozłoty kopuł i ikonostasu [2].

Po akcji likwidacji cerkwi prawosławnych w latach 1919-1939, cerkiew stała się jedną z dwóch pozostałych prawosławnych świątyń w Warszawie (chociaż plany rozbiórki istniały). Status soboru metropolitalnego świątynia posiada od 1921 roku, stając się najważniejszą świątynią Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego [2].

W 1925 roku rozpoczęty został generalny remont soboru, jednak z braku środków musiał zostać przerwany. W 1926 roku w drugim z ołtarzy umieszczono Częstochowską Ikonę Matki Bożej w podzięce za ocalenie świątyni od wyburzenia. W 1928 roku w podziemiach urządzono kaplicę Męki Pańskiej (Cierpień Chrystusowych [7]). W 1930 roku przeprowadzono prace czyszczenia fresków [2].

W czasie II wojny światowej cerkiew nie poniosła większych strat. W 1939 roku wybuch bomby lotniczej w sąsiedztwie soboru wywołał niewielkie uszkodzenia dachu nawy bocznej. Jesienią 1944 roku, po ostrzelaniu Pragi przez Niemców, jeden z pocisków trafił w największą z kopuł, powodując zawalenie się jej dachu. Od pożaru uratowała spontaniczna reakcja ludności Pragi [2].

Również w 1944 roku Niemcy zażądali oddania dzwonów soboru z przeznaczeniem na pociski. Dzwony zostały pocięte i w częściach opuszczone na dół. Okazało się jednak, że Niemcy błędnie ocenili stop, z jakiego wykonano dzwony, i że nie nadają się one do przetopienia. Zniszczone dzwony zostały zespawane i ustawione obok wejścia do soboru [2].

Prowizorycznie zniszczenia naprawiono w 1945 roku. Ze składek wiernych zakupiono w 1947 roku nowy dzwon dla cerkwi. W 1951 roku Ministerstwo Administracji Publicznej przyznało kolejne pięć dzwonów z magazynu w Gdańsku. W latach 1952-1953 został przeprowadzony poważny remont. W latach 1955-1957 dokonano odnowienia schodów, otoczono sobór płytami chodnikowymi i wzniesiono nową bramę wjazdową [2].

Aleja Solidarności została zbudowana na Pradze w latach 1947-1949 w miejscu przedwojennej ul. Zygmuntowskiej [8].

Obecny w świątyni Prestoł, czyli ołtarz, to dar od patriarchy moskiewskiego Aleksego, przysłany do Polski w 1962 roku [12].

W 1965 roku świątynia została wpisana do rejestru zabytków pod numerem 741 [2].

Komitet Remontowy z ks. Atanazym Semeniukem na czele zwrócił się w 1967 roku o dofinansowanie. Władze PRL przyznały na ten cel milion złotych. Mimo projektu nowych dekoracji, Urząd Konserwatorski nakazał dokładne odtworzenie wyglądu fresków. Pracami kierowali Tadeusz Romanowski i Ryszard Bielecki. Wymieniono instalację elektryczną i zainstalowano nagłośnienie. Adam Stalony-Dobrzański wykonał nowy witraż, ukazujący spotkanie Chrystusa z Marią Magdaleną. W czasie prac wierni modlili się w dolnej kaplicy lub w prywatnej kaplicy metropolity warszawskiego pod wezwaniem św. Michała [2].

W 1980 roku po raz kolejny wymieniono pokrycie dachowe. Prawdopodobnie wtedy usunięto z fasady zewnętrzną dekorację malarską [2].

Od lat 90-tych XX wieku, do czasu zbudowania katedry polowej, przed ołtarzem św. Jowa Poczajowskiego odbywają się nabożeństwa warszawskiej prawosławnej parafii wojskowej [2].

W 1996 roku nowy proboszcz, ks. Jan Sezonow, podjął gruntowną renowację dolnej kaplicy. W 1998 roku dokonano wymiany podłogi katedry, zastąpiono drewniane okna PCV, wymieniono instalację elektryczną i schody wejściowe. W 1999 roku założono zabezpieczenia przed gromadzeniem się wód gruntowych [2].

Na początku XXI wieku dokonano kolejnej renowacji fresków, które okazały się być w gorszym stanie, niż przypuszczano. W związku z tym niektóre elementy musiały zostać zamalowane, jak słowa modlitwy Ojcze Nasz w bębnie głównej kopuły. Pozłocono ponownie również kioty i krzyże na kopułach [2]. W latach 2002-2004 wykonano malowanie ścian (aby przywrócić im charakterystyczny kolor "żółci imperialnej"), naprawę dachu i złocenie krzyży wieńczących kopuły [12].