Świątynia zwana kościołem św. Katarzyny (ul. Fosa #17) [8] to dokładnie kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny i św. Katarzyny z Aleksandrii oraz siedziba parafii św. Katarzyny [13]. Oprócz samego kościoła znajdują się tu dzwonnica, plebania, wikarówka oraz szereg pomników i miejsc pamięci. Całość jest otoczona ogrodzeniem z murowanych filarów, między którymi rozpięto metalowe segmenty muru oraz siatki. Do świątyni prowadzą dwa wejścia, od frontu oraz przy plebanii [6]. Kościół jest narażony na uszkodzenia przede wszystkim z powodu drgań z pobliskiej ruchliwej Doliny Służewieckiej [13].

Parafia dawniej należała do największych warszawskich parafii (należały do niej np. Moczydło czy Okęcie) [10]. Jest matką wielu parafii lewobrzeżnej Warszawy. Przez siedem wieków wydzielono z niej ok. 200 kolejnych [19]. Obecnie jest niewielka, na jej terenie mieszka ok. 5 tys. osób, a do kościoła chodzi około sześciuset osób [9]. Teren parafii znajduje się w dwóch niezależnych częściach [15], należą do niej też dwa cmentarze [10]. Funkcjonuje tu m.in. Stowarzyszenie Przedsiębiorców Katolickich i Grupa Modlitewna św. Charbela [19]. Proboszczem od 1950 roku był ks. Antoni Czarnecki [35], od 1985 roku był ks. prałat Józef Maj, od 2013 roku ks. kanonik Wojciech Gnidziński.

Zespół kościoła parafialnego znajduje się w rejestrze zabytków pod numerem 1383 z 10 lipca 1989 roku. Do rejestru wpisane są: kościół św. Katarzyny (wpisany do rejestru osobno, 1 lipca 1965 roku pod numerem 532), dzwonnica (1881), plebania (1878), drewniana wikarówka (1872), cmentarz kościelny i ogrodzenie (I połowa XIX wieku) [2].

Morfologicznie obszar należy do strefy krawędziowej wysoczyzny gliny lodowcowej. Budynek kościoła usytuowany jest na szczycie wzniesienia o wysokości około 22 m nad poziomem Wisły. Warstwę powierzchniową stanowią nasypy o miąższości do 1 m. Pod nimi leżą piaski fluwioglacjane drobne i średnie, o miąższości od kilkudziesięciu centymetrów do 3 m. Poniżej znajduje się ciągły poziom gliny lodowcowej zwałowej zlodowacenia Warty o miąższości od 2.6 m (w środkowej części wzgórza) do prawie 10 m (na zboczu zachodnim i wschodnim). Jest to glina silnie piaszczysta z niewielką zawartością materiału żwirowego. Glina odsłania się w skarpie wschodniej. W części zachodniej glinę podścielają piaski średnie i grube, ze żwirem. Pod nimi znajdują się wodnolodowcowe piaski gliniaste, z wkładkami gliny piaszczystej i licznymi soczewkami piasków średnich i grubych, często zawodnionych. Miąższość tego gliniasto-piaszczystego kompleksu wodnolodowcowego sięga 12 m. W środkowej i zachodniej części glinę podściela warstwa gliny lodowcowej zwałowej zlodowacenia Odry. Jest to glina piaszczysto-ilasta z nielicznymi dobrze obtoczonymi głazikami. W glinie tej stwierdzono soczewkę zawodnionych piasków drobnych [26].

Grunty charakteryzują się dobrymi wartościami parametrów wytrzymałościowo-odkształceniowych, gdyż podłoże stanowią grunty półzwarte i twardoplastyczne [26].

Świątynia

Kościół jest w dominującej części neoromański, jednonawowy [13]. Został wzniesiony z cegieł w układzie orientowanym. Do prostokątnej nawy (o długości 20 metrów i szerokości 15 metrów [13]) przylega węższe, wydłużone prezbiterium (o długości 20 metrów i szerokości 15 metrów [13]), zamknięte prostą ścianą. Od wschodu dostawione zostały do niego zakrystia i skarbiec (na planie kwadratu), skomunikowane z prezbiterium oddzielnymi drzwiami [6]. Do wnętrza kościoła prowadzi od zachodu kruchta ujęta od zewnątrz w arkadową wnękę [13].

Na fasadzie obok elementów neorenesansowych (lizeny, kolumny czy kwadraty z rozetami) znajdują się elementy neoromańskie (wieża, fryz arkadkowy i portal wejściowy) [1]. Fasada składa się z trzech części: wieży w części środkowej na planie prostokąta i partii bocznych, zwieńczonych półszczytami [18]. Cofnięte w stosunku do wieży są boczne części fasady. Na skrajach flankowane są przez pilastry, na osi których na szczytach ustawione są rzeźby [6]. Z prawej strony znajduje się rzeźba św. Katarzyny z Aleksandrii ze złamanym kołem i palmą symbolami jej męczeńskiej śmierci, z lewej strony rzeźba św. Franciszka Ksawerego, jezuickiego misjonarza w Azji (albo św. Benedykta [6]). Parterową kondygnację oddziela od szczytu arkadkowy fryz oraz kwadratowe płyciny z plecionki stylizowaną na romańską. Oba fragmenty szczytu po bokach wieży zróżnicowano pionowymi płycinami [18]. Otynkowane parterowe boczne elewacje nawy nie posiadają dekoracji, poza rzędem ząbków pod gzymsem koronującym i tablicami pamiątkowymi [6].

Wieża jest podzielona na trzy kondygnacje. Pierwsza, dwukrotnie wyższa od kolejnych, dekorowana jest fryzem z kwadratowych płycin, zawierających stylizowaną plecionkę romańską. Druga jest flankowana przez pilastry z plastycznym gzymsem i arkadkowym fryzem. Mieści w centrum hemisferyczną niszę z rzeźbą św. Jana Chrzciciela (albo Chrystusa jako Dobrego Pasterza). Na trzeciej kondygnacji, flankowanej stylizowanymi pilastrami doryckimi, znajdują się triforialne okna od frontu i pojedyncze w ścianach bocznych. Całość zwieńczono rzędem ząbków i gzymsem. Od strony nawy ostatnia kondygnacja posiada triforialne płyciny [18]. Wieża została przykryta płaskim dachem [13]. Na szczycie znajduje się nietypowy, charakterystyczny krzyż z dwiema poprzecznymi belkami, tzw. krzyż Caravaca lub krzyż lotaryński, chroniący od choroby morowej. Pierwowzorem był relikwiarz, w którym przechowywane są domniemane drzazgi z krzyża Chrystusa. Górna belka poprzeczna krzyża symbolizuje ramię Jezusa, dolna odnosi się do ludzi, którzy poszli drogą Chrystusa. Według legendy krzyż przynieśli aniołowie, gdy podczas prześladowań chrześcijan pod panowaniem arabskim władca domagał się odprawienia mszy przez uwięzionego kapłana [4].

Dostawiony do wieży portal wejściowy, zamknięty trójkątnie, a wewnątrz półkolistym łukiem, wsparty jest na dwóch neoromańskich kolumnach z kamiennymi kapitelami [18], ozdobionymi romańskim ornamentem plecionkowym [1]. Romańskie głowice przywiezione zostały przez Lanciego z Rzymu. Po lewej stronie głównego wejścia znajduje się tablica upamiętniająca dziękczynienie złożone przez Wojsko Polskie w 1920 roku [13]. Po prawej stronie znaleźć można krzyż pamięci ks. Jerzego Popiełuszki, poświęcony 19 października 2000 roku i przeniesiony w pielgrzymce z Żoliborza na Służew.

W części nawy głównej po obu stronach znajdują się po dwa okna, zamknięte odcinkami łuku. Rozglifienia podkreślono wałkiem [6]. Między oknami po stronie południowej umieszczono zegar słoneczny [17]. Zewnętrze elewacje prezbiterium wzmocnione są uskokowymi skarpami, po dwie na elewacjach bocznych i pojedynczymi w narożach. Okna, po trzy z każdej strony, zamknięte są półokrągło. Różnią się wielkością, od strony południowej są większe, od północnej o połowę mniejsze (4.7 x 1.0 m). Prezbiterium kończy się płaską ścianą, która zawiera w centrum owalne okno, po bokach zaś dwie blendy zamknięte półkoliście. Przylega do niego zakrystia, będąca kontynuacją bryły [6]. Przy północnej ścianie, można dostrzec zarys dawnych fundamentów, odsłoniętych podczas prac remontowych [16].

Wnętrza

Główna nawa posiada plan prostokąta z ukośnymi narożami. Artykulację ścian stanowią podziały w płaskich formach lizenowo-płycinowych, które na ścianach bocznych tworzą system trójczłonowy. Są one węższe w środku, szersze na skrajach. Nawę obiega wydatny, profilowany gzyms, stanowiący pozostałość po fasecie. Nad wejściem pionowe lizeny flankują głęboką arkadę chóru, który wsparty został na dwóch prostokątnych, kamiennych filarach, zasklepiony szeroką kolebką. Parawanowa elewacja pod chórem podzielona jest czterema pilastrami doryckimi na trzy przęsła. Górna elewacja, jednoprzęsłowa ze spływami, określona została przez parę pilastrów. W części organowej znajduje się okno, otwierające się do pomieszczenia w wieży (obecnie jest zasłonięte przez prospekt organowy). Dostawiona kamienna trybuna wsparta została na czterech kolumnach korynckich i dwóch przyściennych pilastrach, rozpinając się na całą szerokość, i zwieńczona została balustradą tralkową, wybrzuszającą się w partii centralnej. Nawę nakrywa drewniany strop na belkach stalowych, obłożonych deskami [6].

Organy firmy Rieger (opus 823) zostały zbudowane w 1900 roku i były kilkakrotnie przerabiane. W 2008 roku instrument przeszedł generalny remont, którego wykonawcą była firma organmistrzowska Kamińskich. Remont ten nie został jednak zakończony (nie wykonano rekonstrukcji pulpitu nutowego i tabliczek z nazwami głosów). Skala manuałów C-f3, a skala pedału C-d1. Prospekt jest neoregencyjny. Za prospektem po lewej stronie sekcja manuału I (Bourdon 16, Principal 8, Gambe 8, Gedeckt 8, Octave 4, Mixtur 4), po prawej sekcja manuału II (Flöte 8, Salicional 8, Vox coelestis 8, Dolce). Piszczałki sekcji pedału (Subbass 16, Octavbass 8, Cello 8) znajdują się w tyle szafy organowej. Dostępny jest jeden miech pływakowy we wnęce chóru muzycznego, dźwignia do kalikowania nożnego i dmuchawa elektryczna. Traktura rejestrów jest mechaniczna z wyjątkiem rejestrów zbiorowych, które są uruchamiane pneumatycznie. Stół gry jest wolnostojący, a grający siedzi przodem do prezbiterium [23].

W prezbiterium, łączącym się z nawą szerokim łukiem tęczowym widoczny jest gotycki wątek ścian [6]. Są one ceglane, to najprawdopodobniej najstarsza część świątyni [15]. W dolnej partii ściany południowej (po prawej stronie patrząc od wejścia) umieszczono trzy prostokątne wnęki (dwie szersze), zamknięte odcinkami luku, tzw. sedila, pierwotnie przeznaczone dla kolatorów (opiekunów finansowych świątyni). Wykuta przy narożniku prostokątna wnęka zabezpieczona metalowymi drzwiczkami mieści sakrarium. W ścianie północnej widnieją cztery zróżnicowane wielkością wnęki. Umieszczona w centrum, prosto zamknięta płycina, stanowi pozostałość po otworze drzwiowym. Płytsza z lewej zamknięta została odcinkiem łuku, zaś głębsza z prawej strony przeznaczona była na siedzisko dla proboszcza. Przy ołtarzu wykuto prostokątną niszę zasłoniętą kratą. Z lewej strony ołtarza znajdują się ślepe drzwi, nad którymi ukształtowano wachlarzowo mur w celu odciążenia naporu ściany. Po drugiej stronie ołtarza znajdują się podobne drzwi, obramione tynkowaną opaską, prowadzące do zakrystii. Nad ołtarzem znajduje się okrągłe okno, stanowiące jednocześnie środek glorii. Tu również całość obiega wydatny, profilowany gzyms, stanowiący pozostałość po fasecie, powyżej którego założono drewniany strop na belkach stalowych obłożonych deskami [6]. W zakrystii zachowały się pozostałości gotyckiej świątyni, o czym świadczy przenikanie skarp narożnych prezbiterium do wnętrza zakrystii, pozostałości ostrołukowych zwieńczeń okien oraz kształt sklepienia zakrystii [13].

Wnętrze kościoła uległo zniszczeniu podczas potopu szwedzkiego i zostało ponownie ozdobione przez Jana Jerzego Plerscha [8] i Bartłomieja Bernatowicza [1]. Wewnątrz kościoła zachowały się ich trzy barokowe ołtarze [13] z lat 1750-1775 [1]. Ołtarz główny, pierwotnie ozdobiony obrazem przedstawiającym św. Katarzynę (koniec XVIII wieku), później dekorowany XV-wiecznym krucyfiksem (jest on rzeźbiony w drewnie, wykonany w stylu gotyku mazowieckiego, zachowany najpewniej z pierwotnego, gotyckiego kościoła, przed tym krucyfiksem miał się modlić król Władysław Jagiełło [13], obecnie krucyfiks znajduje się na ścianie północnej nawy kościoła), niedawno ozdobiony został kopią XIX-wiecznego fresku "Mater Admirabilis" (Matki Boskiej Przedziwnej [15]) z kościoła Trinita dei Monti w Rzymie [1]. Kopia została poświęcona przez św. Jana Pawła II [15]. Po bokach ołtarza głównego umieszczono ozdobne kartusze fundacyjne upamiętniające daty powstania parafii (1238) i przebudowę kościoła (1846). Pierwotnie w niszach po bokach ołtarza głównego, obecnie na podestach umieszczono rzeźby [1], możliwe że św. Sebastiana i Józefa Kalasantego [36] albo św. Wojciecha i św. Stanisława [1]. Ołtarz składa się z dwóch odmiennych części: wątłej, silnie spłaszczonej nastawy kolumnowo-pilastrowej w kształcie aediculi i bogatej, dominującej nad nią późnobarokowej glorii wokół kolistego okna prezbiterium, złożonej z obłoków i promieni, aniołów i puttów. Zapewne część dolna została przeniesiona z innego kościoła i dostawiona ok. 1775 roku. Górna część pochodzi zapewne z lat 40-tych XVIII wieku [36]. W glorii w stylu berniniowskim znajduje się XX-wieczny witraż przedstawiający św. Katarzynę Aleksandryjską [1].

Para ołtarzy bocznych nosi cechy twórczości Bartłomieja Bernatowicza. Powstały one zapewne ok 1720 roku. Charakterystyczne dla niego są antropomorficzne kapitele z motywem główek anielskich. Z uwagi na barokowe obrazy męczenników franciszkańskich w obu zwieńczeniach, ołtarze mogą pochodzić z kościoła tej właśnie reguły. Ołtarz po prawej stronie początkowo poświęcony był Najświętszej Maryi Pannie, a ołtarz po lewej św. Katarzynie [36]. Obecnie w bocznych ołtarzach znajdują się barokowe obrazy włoskich artystów. Lewy ołtarz zdobi obraz przedstawiający Matkę Bożą Niepokalanie Poczętą, przywieziony z okolic Smoleńska około 1830 roku, a prawy zdobi obraz przedstawiający Stygmatyzację św. Franciszka datowany na 1647 rok, a przywieziony przez Lanciego w 1847 roku [13]. W ołtarzach bocznych są m.in. rzeźby św. Cyryla i Metodego [15]. Stojący na prawym ołtarzu bocznym XIX-wieczny obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy został w 1962 roku koronowany prywatnymi koronami kard. S. Wyszyńskiego [11].

Wewnątrz kościoła zachowała się barokowa ambona [13]. Ambona pojawiła się w kościele w 1770 roku i pochodziła zapewne z innej świątyni. Wskazuje na to brak dopasowania do obecnego miejsca i konieczność przycięcia. Była częściowo wyzłacana, częściowo posrebrzana. Posiada bogaty program figuralny. Na szczycie został umieszczony Chrystus (Salwator) w promieniach, pod nim na baldachimie czterech Ewangelistów, a na koszu czterech Doktorów Kościoła. Na zaplecku rzeźbiony jest emblemat głowy św. Jana Chrzciciela na misie, godło archidiakonatu warszawskiego [36].

Chrzcielnica w prezbiterium kościoła to zabytek romański, wypożyczona z Muzeum w Malborku [15].

Na bocznych ścianach prezbiterium znajdują się współcześnie malowane w technice olejnej portrety błogosławionych związanych z tutejszą parafią: błogosławionego Edwarda Detkensa, błogosławionego Michała Czartoryskiego, świętego Jana Pawła II, świętego Stanisława Papczyńskiego oraz sługi bożego Stefana Wyszyńskiego. Portrety świętego Stanisława Papczyńskiego oraz sługi bożego Stefana Wyszyńskiego zostały poświęcone przez kard. Kazimierza Nycza podczas mszy świętej w maju 2017. Autorem obrazów jest Jerzy Maciejowski [8].

Pod XV-wiecznym krucyfiksem na północnej ścianie nawy znajduje się tryptyk przedstawiający św. Katarzynę, św. Helenę oraz Konstantyna Wielkiego [15]. Symetrycznie, po prawej stronie nawy, znajduje się wykonana przez Jerzego Maciejowskiego na początku lat 90-tych XX wieku kopia łagiewnickiego obrazu „Jezu Ufam Tobie” [8]. Z dawnych zabytków zachowały się średniowieczne rzeźby: Chrystusa błogosławiącego i Męki Pańskiej [11], a także barokowa rzeźba szkoły lwowskiej Boga Ojca błogosławiącego dzieło Stworzenia (pierwotnie na północnej ścianie prezbiterium) i renesansowa płaskorzeźba przedstawiająca Ostatnią Wieczerzę, pochodząca z kaplicy zamkowej Radziwiłłów w Nieświeżu (pierwotnie w ołtarzu głównym) [1]. W 1987 roku dodatkowe rzeźby zostały wykonane przez zespół Andrzeja Kossa z warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych [8], natomiast Ojciec Święty Benedykt XVI poświęcił 10 listopada 2010 roku polską kopię wizerunku Madonny Agiosoritissa ("Madonna św. Łukasza", "Madonna z Wieczernika", "Orędowniczka", "Mistrzyni Dziewic", "Dziewica Modlitwy", "Dziewica Pośredniczka", z grecka Haghiosoritissa, czyli "Święte Naczynie Próśb Naszych", tradycja głosi że obraz został namalowany przez św. Łukasza Ewangelistę) z założeniem, że jej siedzibą będzie kościół św. Katarzyny. Kopię wykonał Oskar Rabenda [21].

Obecnie pod chórem muzycznym umieszczone są zdobiące pierwotnie ołtarz maryjny (prawy ołtarz boczny) rzeźby św. Joachima i św Anny [36]. Na tylnej ścianie kościoła umieszczono tablicę z informacją o nazwie parafii i kościoła oraz kolatorach świątyni. W kościele znajduje się też tablica poświęcona Januszowi Zakrzeńskiemu, który zginął w katastrofie smoleńskiej, odsłonięto ją 1 lipca 2012 roku [13]. W podziemiach są też tablice memoratywne, m.in. Jana Zumbacha i Stanisława Brzozowskiego [15].

Po północnej stronie kościoła znajduje się figura Matki Bożej Niepokalanej, przeniesiona tutaj po wojnie z kościoła Narodzenia NMP na Lesznie, natomiast po stronie południowo-wschodniej stoi pomnik Jana Pawła II [13]. Na prostokątnym postumencie znajduje się popiersie modlącego się papieża. Całość znajduje się na niewielkim kamiennym wzniesieniu. Od tyłu pomnik otaczają tuje.

Za przeszklonym pawilonem ze schodami do krypty na kamiennym cokole [20] stoi figura Matki Bożej z Getta (Matki Bożej Niepokalanej) [15]. Podczas okupacji posążek stał obok kościoła Wszystkich Świętych przy pl. Grzybowskim. Ksiądz Marceli Godlewski, proboszcz tamtej parafii, udzielał schronienia Żydom. Ci, którzy przyjęli chrześcijaństwo, modlili się przed tą figurką. Pomagający mu wikary ks. Antoni Czarnecki po wojnie został proboszczem w kościele św. Katarzyny na Służewie i umieścił tu posążek Madonny [20]. Na postumencie jest napis "Przed tą figurą Niepokalanej w Getcie Warszawskim złożyło wyznanie wiary katolickiej tysiące Żydów" [37].

Na terenie posesji są trzy pomniki przyrody: lipa drobnolistna (25 metrów wysokości, 300 cm obwodu [3]) obok kościoła oraz dwa jesiony wyniosłe 25 metrów wysokości, 275 cm obwodu [3]) obok plebanii [13] oraz warty uwagi 300-letni platan [22].

Wikariatka (Wikarówka) stała w miejscu domu pogrzebowego, później została przeniesiona. Jest to typowy przykład architektury służewskiej sprzed 1939 roku [15]. Znajduje się za zabudowaniami przy ulicy. To budynek parterowy, drewniany. Obecnie znajduje się pod nim parking podziemny.

Obok bramy prowadzącej na teren posesji znajduje się budynek administracyjny, w którym mieści się Zarząd Cmentarzy Służewskich.

Dzwonnica

Nie wiadomo, czy na początku istnienia świątyni była dzwonnica. Wzmianka z 1728 roku wspomina o drewnianej campanilli. W 1774 roku dzwonnica była "postawiona w słupy, tarcicami obita, gontami pokryta, na wierzchu wietrznik żelazny, podłoga z tarcic przed kościołem". Znajdowały się w niej trzy dzwony, wielki im. Św. Anny, średni z 1766 roku oraz sygnałówka [6].

W projekcie Loewego z XIX wieku przewidziano wolnostojącą dzwonnicę, jednak powstanie wieży kościoła była przyczyną rezygnacji z jej budowy przez architekta. W efekcie zrezygnowano z dokończenia jego projektu i zrealizowano projekt Lanciego. Dopiero po wieloletnich sporach rozpoczęto budowę osobnej murowanej dzwonnicy [6].

Z 1881 (1861 [6]) roku pochodzi istniejąca do dzisiaj wolnostojąca dzwonnica, pierwotnie wzniesiona w stylu pseudogotyckim [1]. Była piętrowa, podpiwniczona, na planie kwadratu, zwieńczona spiczastym dachem [6]. W dzwonnicy na parterze mieściła się kaplica Aniołów Stróżów (trzech aniołów [6]) [13], gdzie przechowywano ciała zmarłych [6].

Przebudowę dzwonnicy wykonano w latach 1991-1994 [8] w formie nawiązującej do fasady kościoła [1]. Neogotycki hełm został zlikwidowany, a w jego miejscu wzniesiono trzecią kondygnację z arkadowym fryzem, dachem okapowym oraz artykulacją pilastrami doryckimi w najwyższej kondygnacji [6].

W dzwonnicy jest pięć dzwonów: XVI-wieczny, XVIII-wieczny, „sygnarek” z początków XX wieku i dwa współczesne (z 1992 roku) [13]. Najstarszy dzwon Ave Maria pochodzi z nieistniejącego kościoła św. Jerzego [8]. Został zakupiony w 1819 roku. Ma średnicę 1.2 metra oraz wysokość 1.1 metra i posiada napis: "In principio erat verbum Ave Maria gratia plena". Średni dzwon został zakupiony w 1913 roku i umieszczony został w zastępstwie zabranego w 1914 roku starszego dzwonu z 1775 roku [13]. Dzwony te jako pierwsze rozdzwoniły się 16 sierpnia 1920 roku, ogłaszając Warszawie zwycięstwo w Bitwie Warszawskiej pod Radzyminem. Cudem przetrwały też zawieruchy wojenne. Parafianie tuż przed pacyfikacją i spaleniem Służewa zdemontowali dzwony i ukryli w stogach siana na łąkach u stóp skarpy. Tak przetrwały okres okupacji [22].

W południowej ścianie dzwonnicy jest nisza, a w niej tablica z inskrypcją tekstu modlitwy dziękczynnej, błagalnej i ekspiacji: "Bogu chwała. Przedwiecznemu Bogu chwała. Cześć Maryii. Uwielbienie aniołowi Stróżowi. Św. Katarzynie i patronom tego miejsca Szczęśliwy powrót podróżującym. Zdrowie chorym. Mądrość wychowującym. Pomoc rządzącym. Błogosławieństwo uczciwie pracującym. Opamiętanie grzesznym. Dar drogi błądzącym. Światło poszukującym. Dobrym łaska wytrwania. Aż do śmierci niech nam wszystkim błogosławi najsłodsza Dziewica Maryja. Amen" [22]. Po przeciwnej stronie jest wejście, a po obu stronach tablice ogłoszeniowe.

Plebania

Budynek plebanii może służyć jako wzór klasycznego dworku polskiego [22]. Parterowy pięcioosiowy budynek nakryty jest dwuspadowym dachem [6]. Wejście główne w elewacji zachodniej wsparte jest na dwóch kolumnach portyku, lekko przesunięte w prawo. Trakt stopni ograniczają kamienne kule, kamienne są też tralki balustrady bocznej. W tympanonie znajduje się rzeźbiony medalion. Budynek jest parterowy, z cofniętą i ukrytą w mansardowej połaci dachu kubaturą pomieszczeń piętra. Z boku prowadzi wejście do kancelarii parafialnej, nad którym znajduje się napis: "Kancelaria parafii św. Katarzyny 1678-1987". Trzecie wejście znajduje się w dobudówce od północy. Obok niego jest też nisza z kutą w piaskowcu sceną rodzajową, nawiązującą do prowadzonej tu przez Marianów rzemieślniczej szkółki parafialnej. Od wschodu znajduje się balkon wsparty na kolumnach. Na zewnętrznej ścianie plebanii jest też tablica o treści "Nowa plebania Służewska pięknie zbudowana na miejscu starej w roku 1640 przez ks. W. Kacprowskiego. Poświęcona przez biskupa S. Wierzbowskiego w 1678r. Po zniszczeniach w czasie Powstania Kościuszkowskiego i wojen napoleońskich, odremontowana w 1820r. przez ks. J. Podbielskiego a zmodernizowana przez ks. W. Kubiaka ok. 1872r. W latach 1987-1990 odratowana od zrujnowania, odremontowana wg zapisu wizytacyjnego z XVII wieku przez ks. J. R. Maja AD 1995" [22].

Na plebanii znajduje się kopia obrazu Matki Bożej Częstochowskiej, przed którym modlono się o zwycięstwo w 1920 roku. Wojsko Polskie w nocy z 15 na 16 sierpnia po słynnej Bitwie Warszawskiej złożyło przed tym obrazem pierwsze dziękczynienie. Jest tu również XV-wieczny odpis aktu erekcyjnego parafii z 1238 roku, własnoręcznie napisane przez Ojca Świętego Jana Pawła II błogosławieństwo dla parafii na okoliczność 750-lecia jej istnienia oraz paryska mapa Polski z 1664 roku, na której proboszczowie rysowali kolejne zmiany granicy Państwa Polskiego, nie zaznaczając jednak trzech zaborów [5].

Na terenie plebanii znajdują się stylowe żeliwne latarnie oraz żeliwna fontanna z pokaźną misą. Jest też brama prowadząca do niżej położonych pomieszczeń gospodarczych, warzywnika i ogrodów [22]. Jest tam m.in. studnia.

Plebania przez stulecia była wykonana z drewna [6].

Murowany budynek plebanii został wzniesiony w 1640 roku przez ks. Wojciecha Kacprowskiego jako klasyczny przykład dworku polskiego. Budynek poświęcił w 1687 roku biskup poznański, Stefan Wierzbowski [1]. W 1712 roku była to izba z alkierzem i kuchnią, murowana z kominem lepionym. Na parterze znajdowały się cztery izby i cztery inne pokoje, a górze umieszczono altankę o trzech oknach w ołów oprawionych, w każdym po dwie kwatery. Pod altanką znajdował się podmurowany ganek na dwóch słupach oraz sień z parą drzwi [6].

Istniejący do dzisiaj klasycystyczny budynek plebanii wybudowany został zapewne w latach 1877-1878 (podawane są różne daty) w miejscu wcześniejszego budynku, który spłonął w 1811 roku [13]. W 1896 roku, dobudowano od strony kościoła jednoosiową część. W późniejszym czasie wprowadzono mansardowy dach i kolumnowy portyk od frontu [6]. W holu zachowała się ceglana posadzka mazowiecka z XVII wieku [8].

Pomnik Męczenników Terroru Komunistycznego 1944-1956

Przed kościołem znajduje się okrągły plac, na którym umieszczono Pomnik Męczenników Terroru Komunistycznego 1944-1956 [33]. Pomnik składa się z ośmiometrowego krzyża, przestrzelonego na wysokości głowy Ukrzyżowanego, siedmiu dużych rozrzuconych głazów i fragmentu rozerwanej więziennej kraty [33]. Obok krzyża znajduje się stół ołtarzowy z rozłupanego głazu z umieszczoną od frontu urną z prochami [20] z symbolami krzyża, początku i końca oraz zwycięskiego orła [33]. W kamiennym murze okalającym ołtarz umieszczono 478 stylizowanych denek łusek wystrzelonych naboi, z nazwami miejsc kaźni UB [33]. Pomnik bywa nazywany Pomnikiem Siedmiu Kamieni [33], czym nawiązuje do oznaczania kamieniami przez mieszkańców Służewa anonimowych grobów zabitych [29]. Rozerwana krata symbolizuje wolność [20].

Na pomniku znajdują się dwa napisy [32]: "Wybudowano ten Pomnik w latach 1986-1993, by nie zapomniano ceny oporu Polaków wobec komunistycznej władzy z lat 1945-1956. Niech los setek tysięcy zabitych, milionów uwięzionych lub skrzywdzonych tylko dlatego, że w godzinie próby ocalili godność własną, nie weszli na drogę zdrady Boga i Ojczyzny, będzie dumą Narodu Polskiego i przestrogą dla rządzących" [12] oraz fragmenty wiersza Tadeusza Porayskiego, więźnia Mokotowa [30] "Przechodniu pochyl czoło wstrzymaj krok na chwile. Tu każda grudka ziemi krwią nasiąkłą broczy. To jest Służewiec to nasze Termopile. Tu leżą ci co chcieli bój do Końca toczyć. Nie odprowadzał nas tu kondukt pogrzebowy. Nikt nie miał honorowej salwy ani wieńca. W mokotowskim więzieniu krótki strzał w tył głowy. A potem mały kucyk wiózł nas do Służewca. / Z jej imieniem na ustach zwyciężyć lub zginąć. Szliśmy w oddziałach "Wilka" i murach Starówki. Pod Narwik, pod Tobruk, pod Monte Casinno. By w tym piasku kres znaleźć żołnierskiej wędrówki." [27].

W okresie stalinowskim na polach należących do parafii św. Katarzyny PRL-owska Służba Bezpieczeństwa dokonywała tajnych pochówków [12]. Staraniem proboszcza Józefa Maja przystąpiono do upamiętnienia tych ofiar [20]. Pomysł na pomnik pojawił się w 1986 roku [29]. Powstał komitet, który oprócz ks. Maja tworzyli historyk Tomasz Strzembosz, Wiesław Chrzanowski i mecenas Jan Olszewski [20]. Projekt pomnika przygotowali w 1989 (1991 [32]) roku [29] Maciej Szańkowski oraz Sławomir Korzeniowski [32]. Wzorem był pomnik w Treblince [29]. Pomnik został odsłonięty 26 września 1993 roku [32]. Fundatorami pomnika byli: parafia kościoła św. Katarzyny, Społeczno-Kościelny Komitet Uczczenia Ofiar Terroru Władzy z lat 1944-1956, Urząd Miasta st. Warszawy oraz Wojsko Polskie [29].

Co roku 1 marca odbywa się tu uroczysty apel pamięci w Dniu Żołnierzy Wyklętych [9].

Na jednym z głazów w części górnej od strony świątyni znajdują się być może znaki runiczne [38].

Figura Matki Bożej

Na placu przed bramą kościoła znajduje się Figura Matki Boskiej Nieustającej Pomocy z 1902 roku. Umieszczono na niej napis: Na cześć Matki Boskiej Nieustającej Pomocy z prośbą o błogosławieństwo dla całej rodziny figurę tę ufundowali Franciszek i Marianna Latoszkowie ze Służewca [7].

Według legend na tym wzgórzu niegdyś istniał ośrodek kultu pogańskiego. Wypalona ziemia wskazywałaby na ognisko płonące nieustannie przez kilkaset lat [8]. Niektórzy zgadują, że tutejszy kościół mógł był przystosowaną do kultu chrześcijańskiego dawną świątynią pogańską [13]. Drewniana świątynia istniała tu już w 1065 roku [14], wskazuje na to wykaz ośrodków misyjnych podległych ojcom Benedyktynom z Mogilna [18]. Byłby to jeden z nielicznych, jeżeli nie jedyny ślad piastowskiej tradycji zachowany w Warszawie [14].

Parafia św. Katarzyny we wsi Służew powstała w 1238 roku. Erygował ją biskup poznański Paweł z Bnina (kanonicy z Czerwińska [6]) [1]. Tym samym jest najstarszą parafią w granicach dzisiejszej Warszawy [13].

W 1240 roku dobra służewskie przejął książę Konrad Mazowiecki, w drodze zamiany z opactwem czerwińskim [6]. W 1245 roku książę nadał wieś Służew rycerzowi Gotardowi, herbu Radwan zasługi w walkach z Jadźwingami. Jego potomkowie, używający później nazwiska Służewscy, byli w posiadaniu tych ziem aż do XVIII wieku. Gotard miał tu założyć strażnicę. Można przypuszczać, że przy strażnicy istniał nadal drewniany kościół z wieżą obserwacyjną [1]. Sposób wznoszenia takich budowli, na legarach kładzionych na kamieniach, nie pozostawił reliktów archeologicznych [6]. Z czasów kościoła drewnianego mogą pochodzić dwie unikalne rzeźby gotyckie, przedstawiające Chrystusa Błogosławiącego i Mękę Pańską. Obie pierwotnie zdobiły ołtarz główny kościoła [1].

Kościół murowany (z cegły palonej [6]), gotycki, wzniesiono w XV wieku (przed 1465 rokiem [6]). Budowla mogła mieć około 25 metrów długości i 11 metrów szerokości [1]. Składała się z szerszej nawy na planie wydłużonego prostokąta oraz węższego, zamkniętego prosto prezbiterium. Nawa była węższa w stosunku do obecnej świątyni i kończyła się na wysokości kolumn obecnego chóru muzycznego. Wnętrze przykryte drewnianym stropem, z ceramiczną posadzką, oświetlały trzy okna (dwa w południowej ścianie, jedno w północnej). Na zewnątrz nawa została oskarpowana. Do nawy przylegała od północy kaplica Służewskich na planie wydłużonego prostokąta oraz niewielkie pomieszczenie o niezidentyfikowanej funkcji. Były z tej strony również zakrystia i skarbiec, ich plan oznaczony został współcześnie kamieniami [6]. Z tego okresu zachowały się fundamenty kamienno-ceglane oraz zapewne południowa ściana prezbiterium, z dwoma gotyckimi, ostrołukowymi zwieńczeniami otworów okiennych [1].

Źródłem finansowania kościoła, prócz folwarku, złożonego z trzech staj roli w Służewie, były dziesięciny ze Służewa, Woli służewskiej, Moczydłowa, Wyczółek, Służewca, Jemielinka, Zbarza, Gorzkiewek, Rakowa, Okęcia, Włoch, Solipsów czy Szop. Zapewne od początków XVI wieku przy parafii funkcjonowała prowadzona przez Marianów rzemieślnicza szkoła parafialna [8].

Na początku XVI wieku wzniesiono nowe prezbiterium [6] i przebito dwa otwory wejściowe do zakrystii we wschodniej ścianie [1]. Wnętrze prezbiterium przykryte było drewnianym stropem, a podłogę wyłożono drewnem. Powstały trzy prostokątne wnęki w ścianie południowej dla kolatorów i jedna w północnej dla duchownego. Trzy ostrołukowe okna, obramione profilowanym półwałkiem i podparte skośnymi parapetami zapewniały światło wnętrzu od strony południowej. Czwarte okno, o takiej samej formie, ale znacznie mniejsze, znajdowało się na ścianie ołtarzowej. Jego fragmenty pozostały na poddaszu zakrystii. Północna ściana prezbiterium musiała być jednolita w związku z dostawionymi od północy zakrystią i skarbcem. Prowadziło tam jedno przejście, drugie było wyjściem na zewnątrz. Z zewnątrz prezbiterium wzmacniały skarpy, po trzy przy każdej ze ścian (obecne są rekonstrukcją XIX/XX-wieczną) oraz pojedyncze w narożach (zachowały się oryginalne) [6].

W latach 1610 i 1631 świątynię strawił pożar, a kościół podobno pozostawał opuszczony przez 10 lat aż do 1641 roku, kiedy opieką objęli go ks. Wojciech Kasprowski, który wybudował plebanię, oraz Adam Wierzbięta, który ufundował przednią część kościoła [13].

Świątynia padła ofiarą najazdu szwedzkich wojsk Karola Gustawa. Ponoć w 1655 roku Szwedzi urządzili tu stajnię [1].

21 marca 1657 roku biskup Wojciech Grabowski upoważnił plebana służewskiego do dokonania rekoncyliacji zbezczeszczonego kościoła, jednak ponowny pożar z około 1664 roku ponownie doprowadził kościół do ruiny i opuszczenia. Dopiero proboszcz ks. Krzysztof Szumowski odbudował i rozbudował kościół (w latach 1664 (1671 [6])-1675 [1]), który w takiej formie przetrwał do połowy XVIII wieku [13]. W 1676 roku dobra służewskie stały się własnością Jana III Sobieskiego [6].

W 1675 roku wczesnobarokowy ołtarz główny snycerskiej roboty był czarny z z białym detalem. Ujęty został z obu stron parami kolumn. W centrum było złocone rzeźbiarskie przedstawienie Wniebowzięcia Matki Boskiej wśród obłoków, z parą asystujących aniołów po bokach w zwieńczeniu zaś przedstawienie Boga Ojca, flankowane figurami św. Jana Chrzciciela i św. Stanisława biskupa. W nawie po prawej stronie stał przy ścianie niewielki ołtarzyk Matki Boskiej, a po lewej stronie stała prosta ambona, zbudowana z biało malowanych desek, zdobiona kolejno płótnami, dywanami i antependiami [36].

Stan kościoła pogorszył się między 1724 i 1728 rokiem, brakowało stropu, sufitu, prezbiterium i nawy były zrujnowane [6].

Od 1733 roku, włości wilanowskie, w tym Służew, przeszły w posiadanie rodziny Czartoryskich [1]. Inicjatorem odbudowy świątyni w 1735 roku był nowy proboszcz Piotr Teofil Mohl, kanonik poznański i administrator sambijski [6] oraz książę August (Adam [6]) Czartoryski [1]. W 1736 roku zaczęto zwozić cegły, a sama przebudowa trwała do 1743. Prace nadzorował Jan Zygmunt Deybel (w kwietniu 1743 roku na poczet inwestycji zostało mu zapłacone 8000 tynfów [36]). Zachowane zostały mury prezbiterium, ale rozebrano zakrystię, skarbiec i kaplicę Służewskich od północy i w północnej ścianie utworzono trzy nowe okna. W miejsce średniowiecznego okna nad ołtarzem wprowadzono okrągłe okno przygotowane dla rzeźbiarskiej glorii, tutaj również Deybel umieścił nową zakrystię i skarbiec, przesklepione krzyżowo i nakryte jednospadowym dachem. Prezbiterium przykryto drewnianym, tynkowanym sufitem z fasetami. Wybudowano nową nawę, istniejącą do dzisiaj, ze ściętymi narożami, nakryta sufitem z fasetami i rozczłonkowana wewnątrz podziałami ramowo-płycinowymi. Wtedy też powstał trójarkadowy chór muzyczny. Z jednej strony prowadziło wejście na okrągłe schody, z drugiej znajdował się kwadratowy schowek. Nawę doświetlało prostokątne okno zamknięte odcinkiem luku, którego fragmenty widoczne są obecnie w wieży frontowej [6]. Fasada wejściowa otrzymała barokową formę, a późnobarokowe wnętrza zaprojektowali w latach 1750-1775 Johann Georg Plersch i Bartłomiej Bernatowicz [1].

W 1777 (1782) roku kościół otrzymał wezwanie Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny i św. Katarzyny Dziewicy i Męczennicy [13]. Do rozbiorów podobno działał też mały szpitalik dla ubogich [8]. Według legendy Tadeusz Kościuszko podczas walk w południowych częściach Warszawy w 1794 roku modlił się w kościele i przebywał na parafialnej plebanii [9]. W 1798 roku kościół przeszedł z diecezji poznańskiej do diecezji warszawskiej [8].

Cmentarz

Od XIII do XIX wieku na świątynnym wzgórzu istniał cmentarz. Na jego pozostałości najprawdopodobniej natrafiono podczas prac w latach 90-tych XX wieku. Z powodu braku miejsca chowano wówczas jednych nad drugimi, nawet w czterech warstwach [16].

Legendy mówią, że w okresie wojen napoleońskich kościół św. Katarzyny miał pełnić funkcję kościoła garnizonowego dla żołnierzy Legionów Dąbrowskiego, idących z Napoleonem na Moskwę [9].

W 1811 roku spłonęła przykościelna plebania [13].

Elewacja północna mogła zachować gotycki charakter co najmniej do 1818 roku. Istniały wtedy cztery, ozdobione maswerkiem i witrażami, ostrołukowe otwory okienne nawy, poprzeplatane równomiernie szkarpami oraz trzy, pełnej wysokości, ostrołukowe otwory okienne prezbiterium [1].

Obecną, eklektyczną (neoromańską [6]) formę kościół zawdzięcza rodzinie Potockich. W 1848 roku Franciszek Maria Lanci dokonał przebudowy na zlecenie Augusta Potockiego. Prace obejmowały odnowę wnętrza, przebudowę ścian bocznych nawy oraz wzniesienie nowej fasady z wieżą [1]. Projekt Lanciego jest bodajże najwcześniejszym, zrealizowanym przykładem stylu arkadowego w architekturze sakralnej w Polsce. Lanci dodał centralnie do fasady istniejącą do dzisiaj wieżę na planie prostokąta, znacznie wyższą od korpusu budowli [6]. Pojawiły się też rzeźby z piaskowca [1], być może nieco później [6]. Okna nawy i częściowo prezbiterium zmieniono z gotyckich na szerokie, zakończone łukiem odcinkowym. Usunięto szkarpy opinające zewnętrzne ściany nawy [1].

Podczas powstania styczniowego na plebanii odbyło się posiedzenie Rządu Narodowego z udziałem Romualda Traugutta [9].

Pod koniec XIX wieku, staraniem kolejnych proboszczów Wojciecha Kubiaka i Zygmunta Skarżyńskiego, wykonano remont świątyni. Powstała kamienna trybuna przed chórem. Dach wykonany został z blachy żelaznej, ocynkowanej, ściany pomalowano sposobem kazeinowym. Sufit zdobiły polichromie. Posadzka w prezbiterium była murowana, a w kościele cementowa [6]. Konsekracji przebudowanej świątyni dokonał arcybiskup warszawski Wincenty Chrościak-Popiel 10 lipca 1898 roku [13].

W 1920 roku, po Bitwie Warszawskiej, w kościele odbyły się nabożeństwa dziękczynne [13].

W 1932 roku część zabudowań dworskich Służewa odkupił ówczesny proboszcz kościoła św. Katarzyny, ks. Adam Wyrębowski [1].

W 1938 roku w kościele przeprowadzono prace rewaloryzacyjne. Wówczas powstała polichromia, dzieło Bronisława Kopczyńskiego [13].

Do 1945 roku przy parafii funkcjonował dom opieki dla starców i osób niepełnosprawnych ruchowo oraz sierociniec [8].

Kościół został nieznacznie uszkodzony podczas II wojny światowej [13]. Świątynia służewska ocalała niemal cudem dzięki staraniom proboszcza i parafian, wśród których byli Niemcy-katolicy, osiedleni na tych terenach przez carycę Katarzynę w celu osłabienia ducha patriotyzmu polskiego [24].

Dwustupięćdziesięciohektarowy teren ograniczono w 1945 roku do zaledwie piętnastohektarowej działki [1].

W latach 70-tych XX wieku na teren parafii wkroczyli archeolodzy, szukający bez powodzenia śladów pierwszego, drewnianego kościoła i wczesnośredniowiecznej strażnicy książęcej [1].

W czasie stanu wojennego przy parafii św. Katarzyny działała filia Prymasowskiego Komitetu Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom. W uznaniu patriotycznych zasług wspólnoty, szczególnie w latach 1944-1989, prezydent Ryszard Kaczorowski uhonorował kościół Krzyżem Virtuti Militari [9].

Drgania wywoływane ruchem w Dolince Służewieckiej powodowały pękanie murów budowli [18]. W latach 90-tych XX wieku proboszcz Józef Maj podjął wysiłek przywrócenia świątyni jej dawnego blasku [1]. Grożące katastrofą ściany spięto prętami i żelbetową opaską, a pod fundamenty wbito 156 żelbetowych pali i przykryto je stropem [18]. Dodatkowo odsłonięto w prezbiterium gotycki wątek ścian [6].

Podczas prac remontowych w latach 1996-2000 [6] przy okazji przeprowadzono badania archeologiczne, podczas których pod posadzką znaleziono resztki XV-wiecznej świątyni [18]. Odkryto spore podziemia z zachowanymi pełnymi szczątkami. W jednej z trumien, bogato zdobionej, mógł spoczywać sam rycerz Gotard [13]. Łącznie wydobyto szkielety około ośmiuset osób z otaczającego kościół cmentarza [16]. Znaleziono także miecz katowski, monetę z czasów Konrada Mazowieckiego i średniowieczną biżuterię. Ks. Maj zbudował pod kościołem podziemną kryptę, ze szklanym wejściem od północnej strony [18].

W 2005 roku w parafii miał miejsce pierwszy w Polsce pogrzeb dzieci nienarodzonych [19].

W 2007 roku zwierzchnik Autonomicznej Cerkwi Prawosławnej Góry Synaj abp Damian przywiózł relikwie św. Katarzyny i wziął udział w ekumenicznej modlitwie wraz z metropolitą warszawskim abp Kazimierzem Nyczem oraz zwierzchnikiem Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego abp Sawą. Cząstka relikwii ma pozostać w kościele. Przywiezienie relikwii św. Katarzyny do Polski odbyło się po raz pierwszy [34].