Teren ten to właściwie trzy odrębne miejsca: położony na wschód od ul. Przyczółkowej cmentarz parafialny w Powsinie oraz znajdujące się na zachód miejsce pamięci - Cmentarz Powstańców Warszawy w Powsinie wraz z otaczającym go skwerem Franciszka Pieniaka.

Cmentarz parafialny (ul. Przyczółkowa #30A [12], podawany jest też adres ul. Ptysiowa 3 [11]) należy do rzymskokatolickiej parafii św. Elżbiety. Ma kształt zbliżony do prostokąta [1] i zajmuje około 1.6 ha [6]. W jego środkowej części znajduje się murowana kaplica, w której spoczywają powsińscy księża [4]. Większość epitafiów pochodzi z II połowy XIX wieku [6]. Zachowała się też XIX-wieczna grupa nagrobków [4].

Pochowani są tutaj m.in. aktorka Barbara Bargiełowska, ziemianin z Wołynia Ignacy Dmochowski (jeden z najstarszych grobów z XIX wieku), naukowiec Bożena Grabda-Kazubska, aktorka Dorota Kawęcka, naukowiec Włodzimierz Lech Puchnowski, proboszcz Konstanty Rosiński, dyrektor papierni Henryk Segno, lekkoatleta Jan Werner, malarka Halina Włodarczyk, duchowny Benedykt Wyszyński, duchowny Wojciech Wyszyński [14], powstaniec styczniowy Walenty Pindelski [4].

Na murze cmentarza umieszczona jest tablica informacyjna o zamachu na Bunjesa, ufundowana przez Stanisława Milczyńskiego [23]

Skwer Franciszka Pieniaka

Teren skweru w latach 80-tych XX wieku zajmowały pola uprawne. Na początku XXI wieku był to niezagospodarowany teren zielony. Gdy między 2008 i 2010 rokiem została przebita ul. Ulubiona, przez skwer wytyczono ścieżkę z niewielkim placykiem, wokół którego rozstawiono ławki. W latach 2012-2013 skwer został zagospodarowany w stylu francuskim. Między ul. Przyczółkową i Ulubioną pojawił się deptak, po którego obu stronach rozplanowano klomby. Został też obok wydzielony plac z licznymi ławkami. W części przy ul. Ulubionej umieszczony został głaz z centralnie odchodzącymi alejkami. Pomiędzy nimi rozmieszczono roślinność, ławki i stoły. Posadzono też drzewa pamięci.

Południowa część skweru jest mniej przeobrażona, porośnięta trawą i drzewami, które przy południowej granicy posesji tworzą szpaler.

20 maja 2014 roku uchwałą Rady m.st. Warszawy skwer otrzymał imię Franciszka Pieniaka, uczestnika walk o odzyskanie niepodległości i wojny z Rosją, później nauczyciela w szkole w Powsinie. Tablica upamiętniająca Pieniaka stanęła na skwerze 24 maja 2014 roku [24]. Na skwerze jest również głaz z informacją o zasadzonych dębach pamięci [25].

Cmentarz Powstańców Warszawy w Powsinie

Miejsce pamięci Powstańców Warszawy przy ul. Przyczółkowej #25 zajmuje 0.27 ha [2] i ma regularny układ. Od wejścia w głąb cmentarza prowadzi alejka, na końcu której znajduje 62 znanych z nazwiska i nieznanej liczby niezidentyfikowanych Powstańców Warszawskich [3]. W dwóch grobach spoczęli żołnierze Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych, którzy zginęli w trakcie walk prowadzonych w Lasach Chojnowskich, Lesie Kabackim oraz okolicach. Spoczęli tutaj także członkowie oddziału pułkownika Mieczysława Sokołowskiego ps. "Grzymała", zmierzającego z odsieczą walczącym w Warszawie [5]. Na cmentarzu pochowano co najmniej 61 osób [9].

Na cmentarzu są pochowani m.in.: bracia Stanisław i Tadeusz Kulińscy (wydani Niemcom w 1943 roku przez polską rodzinę ze wsi Latoszki), Wanda Krystyna Kurelska "Lala", Stanisław Latoszek (był jednym z czterech akowców, którzy uratowali w 1941 roku przed konfiskatą parafialny dzwon, który to stał obok jego trumny w kościele w czasie pogrzebu, zginął 17 listopada 1945 roku od bratobójczej kuli żołnierza LWP, był to ostatni pogrzeb na cmentarzu [18]), Zofia Kłos, Tadeusz Blusiewicz, Władysław Baczewski, Edward Budniak, Stanisław Milczyński (inicjator i wykonawca ponad 30 akcji dywersyjnych i likwidacyjnych, zmarł 26 stycznia 2016 roku) [7].

Początkowo cmentarz zdobił brzozowy krzyż. Z czasem zastąpiono go betonowym krzyżem, na podstawie którego umieszczony został wieniec z liści laurowych. Po obu stronach krzyża są tablice z nazwiskami spoczywających. Na terenie nekropolii zasadzono drzewa, a całość otoczono ogrodzeniem. Przed wejściem przy ul. Przyczółkowej znajduje się marmurowa tablica z napisem: "Cmentarz Powstańców Warszawy 1944" i znakiem Polski Walczącej [5].

Inicjatywa budowy powstała wiosną 1945 roku. Miał on upamiętniać wszystkich poległych, którzy zginęli w walce z najeźdźcą począwszy od 1939 roku. Rodziny poległych z Jeziorny zebrały się w domu Komorowskich, kiedy to postanowiono utworzyć wspólną mogiłę wojskową. Zawiązał się nieformalny Gminny Komitet Ekshumacji zwłok i budowy Pomnika Poległych w walce z najeźdźcą hitlerowskim, a jego przewodniczącym został wybrany Piotr Szczur, nauczyciel ze szkoły w Słomczynie [8]. Członkami komitetu zostali przedstawiciele rodzin poległych, sekretarz gminy Lucjan Lipień, nauczyciele oraz ks. Bronisław Krasowski [7].

Do formalnego utworzenia komitetu doszło 18 marca 1945 roku w gronie 25 osób. Zdecydowano, iż miejscem pochówku będzie plac naprzeciw cmentarza parafialnego w Powsinie (alternatywnie wskazywano cmentarz parafialny w Słomczynie lub miejsce na skarpie nad Jeziorną na pastwisku). Ponieważ dekretem o reformie rolnej z 1944 roku ziemia przeszła na własność państwa, rozpoczęto rozmowy z Urzędem Gminnym w Wilanowie w celu pozyskania działki (według niektórych przekazów Piotr Szczur z Romanem Komorowskim pojechali do majątku wilanowskiego by negocjować zakup ziemi, a wówczas hrabina Beata Branicka podarowała ziemię nieodpłatnie). Do kierownictwa tartaku w Żabieńcu, należącego do Lasów Chojnowskich zwrócono się o przydział drewna na budowę 50 trumien, a do Dyrekcji Mirkowskiej Fabryki Papieru o wykonanie w warsztatach fabrycznych trumien z dostarczonego przez komitet drewna [8].

25 marca 1945 roku otrzymano działkę. Liczyła 1.0023 ha i miała kształt trapezu. W ciągu trzech dni, dzięki zgodzie wydanej przez mjra Kacperskiego, dokonano licznych ekshumacji, a lokalne społeczności zebrały kwotę [8] ponad 19 tysięcy złotych. Większość przeznaczono na sfinansowanie pochówku i zakup drewna na trumny. W kweście wzięło udział 21 osad: Bielawa, Borowina, Cieciszew, Ciszyca, Gawroniec, Habdzin, Jeziorna Fabryczna, Jeziorna Królewska, Kępa Oborska, Kępa Okrzewska, Klarysew, Konstancin, Konstancinek, Łęczyca, Łęg, Obory, Obórki, Okrzeszyn, Opacz, Piaski i Słomczyn. Środki własne złożyły też prywatnie osoby, m.in. Franciszek Kapelusiak z Powsina, który był miejscowym fryzjerem i który przekazał 6717 zł zebranych w trakcie lokalnej zabawy [21]. Wykopanie grobów i niwelowanie terenu prowadziło kilkudziesięciu okolicznych mieszkańców [8].

26 marca przeprowadzono ekshumacje pod Górami (miejsce śmierci braci Komorowskich), w godzinach popołudniowych na tzw. „Żeberku” w Jeziornie, jednocześnie w Wilanowie i Kabatach. 27 marca przeprowadzono je w Mirkowie, Konstancinie i Chojnowie oraz na „Błotnicy” (miejsce śmierci „Sępa”). 28 marca o poranku miano dokonywać ich w rejonie bitwy o reflektor na Kierszku oraz na „wygonie”, w Ciszycy i Lesie Kabackim. Ponadto na dzień ten zaplanowano przeniesienie pochowanych z cmentarza w Powsinie [8]. Można było zobaczyć niekończący się, posępny kondukt wozów konnych z trumnami poległych [7]. Furmankami powozili Stanisław Lichmira z Jeziorny, Michał Odoliński z Ciszycy i Stanisław Latoszek z Powsina [8].

28 marca 1945 roku odbyła się uroczysta msza święta i poświęcenie nekropolii. Aparat represji jeszcze nie istniał, dlatego Komenda Milicji Obywatelskiej w Jeziornie wystawiła wartę honorową, w pogrzebie uczestniczył radziecki oficer Wołodia Szakiłow, była też warta Wojska Polskiego [5]. Msza żałobna była celebrowana przez ks. Jana Garwolińskiego [7]. W czasie uroczystości odbył się pogrzeb ppor. Józefa Nerki ps. "Boim" oraz nieznanego z nazwiska żołnierza [5]. Po poświęceniu cmentarza odczytano 49 nazwisk poległych na polu chwały, odśpiewano hymn i Rotę, żołnierze prezentowali broń i wystrzelili pięć salw [9]. Autorem zdjęć z uroczystości był p. Barszcz [21]. Miejsce pochówku stało się pierwszą odrębnie istniejącą nekropolią powstańczą w Polsce [8]. Kolejne pochówki odbyły się w następnych dniach [9]. 15 lipca rozpatrzono pozytywnie wniosek o pochówek zwłok Wandy Kurelskiej, uczestniczki Powstania, która zaraziła się trupim jadem podczas ekshumacji [9].

8 kwietnia 1945 roku Komisja rozpoczęła dyskusję nad projektami pomnika, który planowano ustawić na miejscu pochówku. Wybrano ostatecznie projekt Józefa Wróblewskiego oraz Bolesława Gierycha. Projektanci poprosili, aby odłożyć zadrzewienie terenu do czasu budowy pomnika. Zdecydowano o konieczności ogrodzeniu terenu cmentarza, bowiem teren nadal nadal nie był precyzyjnie określony, a także o kontynuowaniu zbiórki na pomnik. 27 maja teren udało się wydzielić i otoczyć rowem. Na prośbę rodzin wniesioną w dniu 19 sierpnia zdecydowano się wytyczyć alejkę między obiema mogiłami [10].

Wykonawcami pomnika zostali architekci inż. Kosiński, inż. Wolski i bracia Książkowie, rzemieślnicy z Klarysewa [10]. Był to prosty krzyż z czarnego granitu, białe zwycięskie skrzydła husarskie, u podstawy napis: Bóg—Honor –Ojczyzna. Przy mogiłach umieszczono tablice z 65 nazwiskami [7]. Koszt wykonania pomnika był znaczny, bowiem wybrano jako surowce granit, marmur i piaskowiec (początkowo rozważano beton). Na skutek braku materiałów, oporu władz i sporów o projekt z mieszkańcami budowa się opóźniała. Główna część prac dobiegła końca przed 20 kwietnia 1947 roku, w tym dniu poproszono sołtysa Jeziorny Królewskiej o zalanie terenu cmentarza szlamem w celu użyźnienia ziemi [10].

Komitet zebrał się 30 lipca 1947 roku o godz. 16:00 aby wyznaczyć osobę do zaproszenia władz centralnych. Na początku zebrania zjawił się Urząd Bezpieczeństwa i zamknął posiedzenie z powodu jego nielegalności, a wszystkich uczestników aresztowano. Groziło im więzienie z uwagi na umieszczenie na pomniku napisu „Bóg Honor Ojczyzna” [10]. Ks. Krasowskiemu polecono opuścić parafię powsińską [7]. Ostatecznie zdecydowano się zezwolić na przeprowadzenie uroczystości pod warunkiem, iż przybierze ona religijny charakter. Uroczystość podzielono na dwie części, 1 sierpnia ks. Konstanty Kostrzewski i ks. Feliks Wasilewski odprawili mszę w kościele i wystawiono warty honorowe, a główne uroczystości przeniesiono na 3 sierpnia. Zgromadziły one 10000 ludzi [10]. Była to największa powojenna manifestacja o charakterze religijno-patriotycznym [7]. Przed mogiłami stanęły poczty sztandarowe, rodzina i towarzysze broni. 100 harcerzy ze Skolimowa-Konstancina utworzyło szpaner honorowy. Grały na przemian orkiestry z parafii w Powsinie i Mirkowskiej Fabryki Papieru. Uroczystość stała się wielką manifestacją patriotyczną, ostatnią tego rodzaju. Nazwiska odczytywał Leonard Klimczak, a po każdym towarzysze broni wypowiadali słowa „poległ na polu chwały”. Odsłonięcia pomnika dokonały Salomea Komorowska i Franciszka Nerka, które utraciły podczas wojny trzech synów. Do pomnika wraz z nimi podeszły matki pozostałych powstańców. Ks. Kostrzewski poświęcił pomnik, po czym rozległy się dźwięki Mazurka Dąbrowskiego. Koszt pomnika wyniósł 750 000 zł [10].

1 sierpnia 1959 roku zorganizowano przemarsz na cmentarz z kościoła w Powsinie. W kolejnych latach obchody organizowano półoficjalnie. Od 1983 roku odbywały się co roku [10].

Od 27 lutego 1996 roku cmentarz wpisany do rejestru zabytków [2] pod numerem 1584 [3].

Z 2000 roku pochodzi obecna tablica cmentarna, nie wymienia wszystkich nazwisk pochowanych, są natomiast nazwiska osób, których ciał nie złożono na cmentarzu [9].

W 2015 roku wykonano remont ogrodzenia, na którym pojawiły się dodatkowe symbole Polski Walczącej, a przy wejściu została ustawiona tablica informacyjna z granitu. Koszt prac wyniósł ponad 150 tys. zł [19]. W 2018 roku dzięki staraniom Muzeum Powstania Warszawskiego oraz wojewody mazowieckiego przeprowadzono renowacje grobów, których koszt wyniósł 750 tys. zł [17].

Pierwszy cmentarz parafialny powstał w 1720 roku [1], pięć lat przed budową murowanego kościoła [6]. Zajmował teren wokół kościoła parafialnego do początku XIX wieku [4].

Gdy władze Księstwa Warszawskiego wydały zakaz grzebania zmarłych przy kościołach i w pobliżu domów mieszkalnych, nową nekropolię założono przy drodze wiodącej do Jeziorny Królewskiej [4], w odległości 300 metrów od kościoła. Dokładna data powstania nie jest znana. W 1818 roku cmentarz był już urządzony, miał ogrodzenie i był zadrzewiony [13].

Przez pierwsze sto lat przeważały tu, tak samo jak na poprzednim, groby ziemne. Po I wojnie światowej upowszechnił się zwyczaj utrwalania grobów, przez co zaczęło brakować miejsc na nowe pochówki. Wykorzystano wówczas alejki i przejścia [13].

Zamach na Wilhelma Bunjesa

13 marca 1944 roku obok bramy cmentarza zginął zastępca komendanta żandarmerii niemieckiej na powiat warszawski oberleutnant Wilhelm Bunjes, na którego Sąd Polski Podziemnej wydał wyrok śmierci. Pierwszy zamach w Sokołowie Podlaskim nie udał się. Zadanie powtórnego wykonania wyroku otrzymał dowódca Oddziału Dywersji Bojowej V Rejonu „Gątyń”, Stanisław Milczyński „Gryf” [7]. Z rozpoznania wynikało, że Bunjes systematycznie objeżdża podległy mu teren, zmieniając samochody i trasy (dla zmylenia jechały zawsze innymi trasami dwa samochody: czarny osobowy mercedes oraz piaskowego koloru wojskowy VW Kubelwagen). Od współpracującego z AK funkcjonariusza policji granatowej, Krzysztofa Czajkowskiego otrzymano informację, że Bunjes często odwiedza gospodę Władysława Urbaniaka [23].

Jako miejsce na przeprowadzenie zasadzki został wytypowany cmentarz w Powsinie. Dwa odcinki ceglanego ogrodzenia, które stały po obydwu stronach bramy wjazdowej, wykorzystano na kryjówkę. 13 marca 1944 roku w grupie uderzeniowej oprócz Milczyńskiego byli: Bogdan Łączyński „Radwan”, Michał Sokolnicki „Adolf”, Janusz Radomyski „Cichy”. Waldemar Olbrysz „Dąb” i Zbysław Olbrysz „Sęp”, uzbrojeni w pistolety maszynowe Sten, pistolety krótkie i granaty. Przed akcją ukryli się w domu rodziny Stanisława Czubka pod numerem 36. Rozmawiali używając kilku angielskich słów, rozrzucili niedopałki angielskich papierosów i korzystali z angielskiej amunicji, aby sugerować że zamach był dziełem spadochroniarzy z Anglii. Patrol osłonowy pod dowództwem Józefa Jabłońskiego "Wilczka” strzegł linii kolejki wilanowskiej [23]. Tego dnia w powsińskim kościele odbywał się pogrzeb. Gdy po mszy wyruszył kondukt pogrzebowy, akowcy ukryli się na cmentarzu za budynkiem kaplicy [7].

Czajkowski przekazał wiadomość, którym samochodem odjechał hitlerowiec. Tuż przed atakiem, około 13:30, wiejski wóz wyjechał na szosę i zasłonił nadjeżdżający pojazd. Milczyński wskoczył na mur, krzycząc do woźnicy aby „spier….ł” i strzelił do kierowcy. Samochód został obrzucony granatami. Zginęli niemieccy żandarmi: Thomas Pitzmann, Otto Spielmann, volksdeutsch Józef Kilanowski z Kampinosu oraz sam Wilhelm Bunjes. Ciężko ranny przeżył żandarm Wilhelm Ludwig [23]. AK-owcy zabrali broń i teczkę, m.in. z listą osób przewidzianych do aresztowania i spisem konfidentów [7].

Niedługo pojawili się Niemcy, przybył też komendant żandarmerii Karl Lipscher z Warszawy. By zapobiec podobnym akcjom, rozkazał rozebrać mur przy cmentarnej bramie oraz murowane ogrodzenie kościoła w Powsinie [23]. Wielu mieszkańców Powsina, spodziewając się zemsty Niemców, uciekło ze swoich domów. Represji jednak nie było. Całe zdarzenie widzieli folksdojcze, którzy wieźli mąkę z młyna w Jeziornie, i zaświadczyli że w akcji nie uczestniczył nikt z miejscowych [7].

W 1953 roku ks. Konstanty Kostrzewski uzyskał zgodę na znaczne powiększenie cmentarza. Był on powiększany później jeszcze dwukrotnie [13]. Korygowano też układ wewnętrzny [4]. Wiele alejek zostało zlikwidowanych, z innych zostały kręte ścieżki. Został przerzedzony drzewostan wiekowych lip i kasztanów [13].

W latach 1987-2001 nastąpiło rozszerzenie cmentarza na wschód.

W 2019 roku ustawiono przy cmentarzu przenośną toaletę [15].