Kościół Zmartwychwstania Pańskiego (ul. Księcia Ziemowita #39) [1] to jedna z najuboższych parafii w Warszawie [10]. Liczy ok. 1500-2000 wiernych [14][23].

Obecnie na terenie kościelnym w części centralnej znajduje się świątynia, na zachód od niej w oddzielnej ogrodzonej części jest dom parafialny i garaże. Ze świątynią od północnego zachodu sąsiaduje Dom św. Józefa oraz dzwonnica, a od północnego wschodu Dom Dobrego Pasterza. Pomiędzy domami jest plac zabaw, droga krzyżowa, a dalej na północ tzw. Ptasi ogród. Od strony ulicy jest również z jednej strony krzyż, a z drugiej figura Pana Jezusa Dobrego Pasterza. W narożniku ul. Księcia Ziemowita i ul. Mieszka I znajduje się kapliczka.

Kolejni proboszczowie parafii to: ks. Eustachy Krocin (od 1 października 1919 roku), ks. Józef Potocki (od 11 kwietnia 1937 roku), ks. Kazimierz Weber (od 12 kwietnia 1947 roku), ks. Franciszek Zakrzewski (od 1 kwietnia 1960 roku), ks. Zygmunt Wudarkiewicz (od 28 czerwca 1984 roku), ks. Mirosław Nowosielski (od 1 września 1992 roku), ks. Roman Trzciński (od 1 września 1993 roku), ks. Zbigniew Wojciechowski (od 14 lutego 1996 roku), ks. Tomasz Gill (od 26 czerwca 2003 roku) [27].

Świątynia

Zasadnicza konstrukcja kościoła to drewniana więźba dachowa wsparta na drewnianych słupach. Ze względu na konstrukcję często mówi się, że jest to kościół drewniany. Tymczasem jego ściany są murowane. Prawdopodobnie został wykonany z materiałów (z drewna [1]) ze zniszczonego przez wycofujących się Rosjan budynku Dworca Petersburskiego [22], zburzonego w okresie I wojny światowej [1].

Budynek kościoła o wymiarach 10 m x 32 m i wysokości ok. 4.5 m do gzymsu, jest wzniesiony z cegły pełnej na zaprawie wapiennej. Płaszczyzny ścian bocznych przedzielone są co 3.5 m pilastrami. Ściany zewnętrzne są o grubości ok. 55 cm, a poniżej terenu ok. 65 cm. Ściany fundamentowe posadowione są na głębokości ok. 50-80 cm na podłożu z kamieni polnych. Szkielet drewniany składa się z wiązarów zastrzałowo kleszczowych rozstawionych co 3.5 metra ze słupami o przekroju 200 x 160 mm opartymi na fundamentach. Płatwie pośrednie w połowie szerokości połaci podparto do słupów zastrzałami i mieczami, usztywniając więzy okapowe. Na płatwiach okapowych i pośrednich leżą krokwie pośrednie o przekroju 100 x 160 mm rozstawione co 117 cm, dachówki ułożone są bezpośrednio na łatach bez deskowania. Pierwotnie kościół miał otwartą więźbę dachową. Podczas remontu w latach 90 XX wieku na poziomie płatwi pośrednich do kleszczy poziomych podwieszono do sufitu płyty gipsowo-kartonowe. Płytami obito również podniebienie połaci dachowych poniżej sufitu [27].

Kościół został zbudowany w stylu zakopiańskim jako jednonawowy [27], z podcieniami i z prostokątnymi okienkami po bokach [1], ze stromym dachem dwuspadowym z półszczytami, kryty dachówką ceramiczną (karpiówką). Na dachu krytym blachą ocynkowaną znajduje się niewielka czworoboczna, ażurowa sygnaturka [27] ze spiczastym hełmem [1][27]. Świątynia jest jednonawowa, nieorientowana. Prezbiterium jest węższe od nawy, zamknięte prostokątnie z boczną zakrystią (dach tu jest trójpołaciowy). Do nawy dobudowana jest kruchta boczna (dach tu jest z półszczytem) [15]. Bryłę zaprojektował Stefan Szyller. Na tle przemysłowego Targówka kościół był oryginalnym akcentem wnoszącym motywy ludowe [1].

Wnętrze

Do kościoła wejście prowadzi przez niewielki portyk wgłębny. W świątyni na posadzce położone są małe płytki ceramiczne.

Kościół posiada dwie kaplice boczne usytuowane w połowie długości budynku. Według pierwotnego projektu zaplanowano tylko kaplicę od strony północno-wschodniej. Jest to kaplica Matki Bożej, w której znalazł się obraz M.B. Częstochowskiej [22], złocony zlotem dukatowym, zakupiony w Częstochowie przez p. Walterową [27]. Kaplicę od zachodu dobudowano w 1948 roku i jest ona jednocześnie wejściem do świątyni [3]. Za patrona ma św. Antoniego [22]. W kaplicach umieszczono obraz Matki Boskiej Częstochowskiej ze starego drzewa dębowego oraz obraz św. Antoniego ze starego drzewa brzozowego. W kaplicy Matki Bożej zawierzono też żyrandol mosiężno-kryształowy, ofiarowany przez p. Marię Włodarczykową, wykonany w firmie br. Łopieńskich [27].

W stosunku do pierwotnego projektu uległa zmianie lokalizacja wejścia bocznego do zakrystii. Szyller zaprojektował to wejście w północno-wschodniej części, zapewne dlatego, że z tamtej strony planowano wzniesienie plebanii. Obecnie wejście do zakrystii prowadzi od strony północno-zachodniej [3].

W obszarze prezbiterium znajduje się chrzcielnica wykonana z drewna, mównica z pulpitem, drewniany stolik tzw. kredens (kredencja) na naczynia liturgiczne (ampułki z winem i wodą na tacce), oraz ręczniczek [5].

Na lewej ścianie nawy przykuwa uwagę drewniana ambona w kształcie łodzi, nad którą góruje maszt z żaglami. Rozrzucone na jej burcie prawdziwe sieci dopełniają obrazu łodzi Piotrowej i przywołują na myśl Chrystusowe słowa: … odtąd ludzi będziesz łowił (Łk 5, 10b) [22]. Ambony o takiej formie wykonywano w okresie baroku, tutejsza powstała w 1943 roku [23].

Przed wejściem znajduje się tablica upamiętniająca tragiczne wydarzenie z dziejów parafii, kiedy 25 sierpnia 1944 roku Niemcy zorganizowali łapankę na Targówku i 4000 mężczyzn wywieźli do obozu koncentracyjnego (około jednej trzeciej parafian), z obawy że wezmą udział w toczącym się wtedy Powstaniu Warszawskim [22]. Corocznie w kościele odbywa się msza święta w ich intencji [1].

Po drugiej stronie wejścia jest tablica pamiątkowa z napisem: W 85. rocznicę poświecenia kościoła Zmartwychwstania Pańskiego przez J.E. Achillesa Rattiego nuncjusza apostolskiego (późniejszego papieża Piusa XI) oraz powołania parafii przez J.E. Aleksandra kardynała Kakowskiego / wotum wdzięczności za odzyskanie w 1918 roku niepodległości / jako zachętę do wiary, nadziei i miłości i pamiątkę historycznych wydarzeń, tablicę tę poświęconą przez J.E. Józefa Kowalczyka nuncjusza apostolskiego z ufnością w murach świątyni umieszczają / ks. Tomasz Gill – proboszcz / parafianie / Warszawa, 8 września A.D. 2004 [24].

W kościele znajduje się też tablica upamiętniająca wszystkich tutejszych proboszczów [23].

Ołtarze

Kościół posiada trzy drewniane ołtarze, których autorem jest Jan Koszyc-Witkiewicz. Ołtarz główny został wykonany z rzadko spotykanego cennego drzewa brzustowego [27]. Od 1975 roku znajdował się tu obraz Zmartwychwstałego Pana, namalowany przez R. Cichacza, w 2003 roku zastąpiony reprodukcją [24] obrazu Zmartwychwstanie Jana Matejki [27]. Główna rzeźba nad ołtarzem przedstawiająca postać Zmartwychwstałego Chrystusa została wykonana przez artystę Piotra Grzegorka [1]. Przy zapalonych światłach złota poświata wokół sylwetki Chrystusa zlewa się z jasną, polakierowaną ramą z drewna, dając wrażenie żywej obecności triumfującego Zbawiciela [11].

Po lewej stronie ołtarza głównego, w ołtarzu Bożego Miłosierdzia obok Pana Jezusa Miłosiernego znajdują się wizerunki św. Faustyny i bł. ks. Michała Sopoćki namalowane przez Małgorzatę Wrochnę [1].

Ołtarze powstały staraniem ks. proboszcza Kazimierza Webera. Drzewo na ołtarze ofiarowała p. Marta Walterowa dla uczczenia pamięci swego męża i syna, zamordowanych przez Niemców [27].

Po prawej stronie znajduje się drewniany ołtarz z obrazem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Kosztował 12000 zł z czego 4000 zł ofiarował prezes rady parafialnej p. Franciszek Królak. Ołtarz został ustawiony w kościele 20 czerwca 1964 roku, przez firmę Paszkowski (która prawdopodobnie też go wykonała) i poświęcony został 18 października tego samego roku [27].

Organy

Na głównym wejściem do świątyni znajduje się empora (chór) gdzie stoją siedmiogłosowe organy o trakturze pneumatycznej, wykonane przez firmę Adolfa Homana (oraz Stanisława Jezierskiego [24]) w 1920 (1924 [20]) roku [5]. Skala manuałów organów to C-g3 (Pryncypał 8, Salicet 8, Gamba 8, Burdon 8, Flet 4, Octawa 4), a skala pedału to C-d1 (Subbas 16). Traktury gry i rejestrów są pneumatyczne [20].

Wejście na emporę jest po prawej stronie. Po lewej stronie drzwi wejściowych znajduje się pomieszczenie w którym przetrzymywane są chorągwie procesyjne i inne elementy wyposażenia kościoła [5].

Otoczenie

Teren kościoła został ogrodzony z wykorzystaniem podkładów kolejowych [1]. Do dzisiaj na wschód od kościoła zachowało się kilka pali pierwotnie utrzymujących ogrodzenie [15].

Pośród drzew, na tyłach kościoła, wzdłuż małej alejki ustawione są stacje Kolejowej Drogi Krzyżowej. W ciemnych, drewnianych podkładach kolejowych ukryte są poszczególne stacje. Została ona uroczyście poświęcona podczas rekonsekracji kościoła [6].

Na rogu ul. Księcia Ziemowita i ul. Mieszka I została wzniesiona w grudniu 2011 roku kapliczka [9] Bożego Miłosierdzia [1] jako votum dziękczynne za czuwanie Opatrzności Bożej nad odbudową i remontem świątyni. W kapliczce są umieszczone wizerunki Jezusa Miłosiernego i bł. siostry Faustyny [9] (przedstawienie inspirowane obrazem Jezu ufam Tobie) [1].

Jest też krzyż misyjny, drewniana rzeźba św. Marii Magdaleny korzącej się u stóp Chrystusa, figura Chrystusa Zmartwychwstałego i figura Pana Jezusa Dobrego Pasterza [1] z napisem Jubileuszowe votum parafian Targówek Fab. 1919 [24].

Z tyłu kościoła znajduje się Ptasi ogród. Są tam wytyczone ścieżki dla miłośników przyrody, a po lewej stronie ogrodu oczko wodne z kaskadą [8].

Dom parafialny

Przy kościele wzniesiono plebanię w stylu dworkowym [1]. Jest to budynek wolnostojący, parterowy, częściowo podpiwniczony, z użytkowym poddaszem. Na osi środkowej szczytu wschodniego mieści się boczna sień wejściowa. Na osiach pozostałych ścian znajdują się trzy inne wejścia. Główne wejście, prowadzące przez kryty ganek, usytuowane jest od strony ul. Księcia Ziemowita. Od strony ogrodu znajduje wyjście z budynku na taras ze schodkami prowadzącymi na teren ogrodu [2].

Według niektórych źródeł do wzniesienia budynku posłużył gruz ze zburzonego soboru św. Aleksandra Newskiego, który stał na placu Saskim. Badania konserwatorów jednoznacznie nie potwierdzają tej tezy, lecz data powstania budynku pokrywa się z rozbiórką soboru [22]. W niektórych opracowaniach jako datę zakończenia budowy podaje się 1933 rok. W kronikach parafialnych budowa plebanii datowana jest na okres 1925-1928 [3]. Prawdopodobnie z rozpoczęciem budowy plebanii zwlekano, gdyż planowano jej budowę w innym miejscu [3].

Fundatorka działki, p. Kamińska, przekazała teren pod budowę kościoła wraz z zabudowaniami. Ponieważ tamte zabudowania pokrywają się z istniejącą obecnie plebanią, zapewne była ona wznoszona etapowo, wchłaniając istniejący tam wcześniej budynek (wskazuje na to podpiwniczenie tylko części plebanii). Na pewno w 1937 roku plebania była już ukończona [3].

W 2006 roku budynek przeszedł generalny remont. Dom parafialny oprócz funkcji plebanii jest też siedzibą stowarzyszenia Dzieci Targówka [2].

Dzwonnica

Przy kościele, od strony północno-zachodniej stoi drewniana dzwonnica, o szkielecie konstrukcji nośnej dzwonu wykonanym z torów kolei petersburskiej. Do chwili obecnej są widoczne i czytelne rosyjskie sygnatury na szynach, a zarys bryły ma kształt małego parowozu. Dzwonnica powstała zapewne podczas budowy kościoła. Znajdował się w niej ważący 400 kg dzwon Tadeusz, który został zrabowany przez Niemców w czasie II wojny światowej. Dzwonnica służyła również jako kaplica pogrzebowa. Budowa dzwonnicy była prawdopodobnie oddolną inicjatywą parafian [3].

Obecnie budynek dzwonnicy, z uwagi na poważne zniszczenia, został całkowicie odnowiony według pierwotnego projektu. Konstrukcja nośna dzwonu została niezmieniona i w dalszym ciągu są to zabytkowe szyny kolejowe, które w trakcie rekonstrukcji budynku zostały zakonserwowane. Dziś w dzwonnicy znajduje się Galeria Spinacz [7].

Dom Dobrego Pasterza i Dom Świętego Józefa

Na tyłach kościoła w 2012 roku [11] powstał Dom Świętego Józefa, wybudowany z materiałów przekazanych z rozebranej kaplicy obok kościoła bł. Edmunda Bojanowskiego przy ul. Kokosowej [24]. W kwietniu 2012 roku umieszczono w nim przedszkole, poświęcone 10 czerwca 2012 przez abpa. Henryka Hosera. Niepubliczne Przedszkole Integracyjne Iskierka prowadzone przez parafię od września 2011 roku zaczynało od jednej małej, użyczonej salki i jednej trzyletniej dziewczynki. Przedszkole powstało jako jedna z inicjatyw ks. Gilla oraz ks. Jarosława Piłata [11].

We wrześniu 2013 roku rozpoczęła się budowa nowego, większego budynku, a w styczniu 2015 roku został ogłoszony nabór do drugiej grupy przedszkolnej. Od sierpnia 2016 roku obie grupy mają swoje salę w nowym budynku, tzw. Domu Dobrego Pasterza. Grupa na piętrze przyjęła imię św. Jacka Odrowąża, grupa na parterze św. Jadwigi Królowej. Od września 2017 r. działa też grupa zerówkowa mająca za swojego Patrona św. Brata Alberta Chmielowskiego [11]. W budynku rozpoczęła też działalność prowadzona przez Fundację Edukacyjną „Non verba”, Niepubliczna Szkoła Podstawowa im. Achillesa Ratti [14], funkcjonująca od września 2016 roku. 23 października 2016 roku sala i wyposażenie nowej szkoły oraz przedszkola zostały poświęcone przez ks. Arcybiskupa Henryka Hosera [12].

Teren parafii został włączony do Warszawy w 1916 roku. Wcześniej znajdował się w powiecie warszawskim, w gminie Bródno. Kanonicznie należał wówczas do parafii M.B. Loretańskiej, która była jedyną (i ogromną) parafią na Pradze. Kierownictwo nowoutworzonej parafii powierzono ks. Eustachemu Krocinowi [3]. Duchowny, nazywany pogromcą Mariawitów, wywalczył w atmosferze sensacji zagarnięty przez nich kościół w Lesznie koło Błonia, przez co popadł potem w konflikt z hierarchą i za karę został zesłany do nowej, „najbiedniejszej parafii warszawskiej” [28]. Mieszkali tu ubodzy piaskarze, rzemieślnicy i robotnicy fabryczni, a kolejarze tworzyli niejako elitę [10].

Budowę kościoła rozpoczęto jeszcze przed ogłoszeniem dekretu powołującego parafię. Ksiądz Krocin zorganizował komitet budowy. W większości tworzyli go kolejarze. Ziemię pod budowę kościoła (4 morgi 80 prętów, tzw. Osadę Januszew/Janiszew) ofiarowała Katarzyna Kamińska aktem rejentalnym nr 2/298 z 16 marca 1918 roku [3].

20 września [27] 1918 roku (jeszcze przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości) ks. Ignacy Kłopotowski (przyszły błogosławiony) poświęcił plac budowy [22] z umieszczonym na nim krzyżem [27], jeszcze bez zgody władz miejskich [22]. 29 listopada 1918 roku uzyskano pozwolenie na budowę, z wyłączeniem warunku, żeby dach był pokryty gontami oraz z warunkiem, że kaplica jest tymczasowa na okres lat pięciu (mimo tego kościół prawie w niezmienionym kształcie służy wiernym do dnia dzisiejszego [13]). Prócz tego kaplica miała być postawiona w odległości nie mniejszej niż 10 metrów od ulicy. Projekt świątyni przygotował Stefan Szyller (jeden ze znajomych proboszcza), głównym majstrem murarskim był Ignacy Lewandowski, a majstrem ciesielskim Antoni Wierzbicki [3].

Budowę świątyni ukończono wczesną jesienią 1919 roku i nadano mu wezwanie Zmartwychwstania Pańskiego jako wotum wdzięczności Bogu za odzyskanie niepodległości ojczyzny po 123 latach niewoli [22]. Parafię wydzielił kard. Aleksander Kakowski 25 października 1919 roku [3], a poświecenia dokonał 8 września 1919 roku ówczesny nuncjusz apostolski w Polsce, Achilles Ratti (przyszły Papież Pius XI) [1].

Tutejsi duchowni walczyli o polepszenie warunków życia mieszkańców Targówka [16]. Za przyzwoleniem władz duchownych, ks. Krocin przekazał w 1925 roku odpłatnie część terenu parafialnego pod budowę szkoły [10]. Dzięki znajomości z Zygmuntem Słonimskim przedłużono na Targówek sieć elektryczną i wodociągową [3]. Za czasów kolejnego proboszcza, ks. Potockiego w czasie roztopów mieszkańcy pływali po ulicy baliami, a okoliczne męty praskie zbierały się tu, aby napadać na pociągi [10]. W okresie międzywojennym parafia liczyła 3000 osób. Do 1939 roku rozrosła się do 12000 [3].

Przed wybuchem II wojny światowej komitet budowy nowego kościoła czynił przygotowania pod budowę właściwego kościoła. W protokole przekazującym parafię ks. Weberowi, ks. Potocki zapisał, że przy kościele jest zdołowane w 1939 roku wapno (100 m3), zmagazynowane podkłady kolejowe na ogrodzenie, oraz brąz na nowy dzwon. Wapno może nadal znajdować się na terenie kościelnym, gdyż nie ma informacji, że zostało odstąpione lub sprzedane. Plany budowy przerwała II wojna światowa [3].

Po wojnie kościół został gruntownie wyremontowany [1] W 1948 roku przybyły mu dwie kaplice boczne [13] i trzy nowe ołtarze [1]. Oprócz kościoła i domu parafialnego wokół świątyni były jedynie pola.

W 1957 roku zamontowano 10 nowych żyrandoli, wykonanych przez parafian [27].

Od około 1982 roku przez teren dzisiejszej posesji przeprowadzony został rurociąg. Początkowo znajdował się bardziej na północ (w okolicach dzisiejszego Ptasiego ogrodu), przed 1987 rokiem został przesunięty na południe (w miejsce dzisiejszego parkingu).

W 1996 roku w kościele wymieniono instalację elektryczną i nagłośnieniową oraz założono alarm przeciwwłamaniowy [24].

W 1999 roku kościół i budynki kościelne (drewniana dzwonnica i plebania) zostały uznane za zabytek [14] i wpisane 29 marca do rejestru zabytków decyzją A-806 [18].

Ksiądz Tomasz Gill został proboszczem w 2003 roku [22]. Kiedy przybył do parafii, dach plebanii przeciekał, wydziałał się fetor, nie było mebli. Otwarcie poprosił parafian o pomoc. Otrzymał ją, a następnie udostępnił plebanię dla dzieci, by miały dokąd pójść po szkole [22].

Pod koniec września 2004 roku zarejestrował Stowarzyszenie Dzieci Targówka z siedzibą na plebanii. Otrzymało ono status organizacji pożytku publicznego. Stowarzyszenie organizuje dla dzieci warsztaty fotograficzne, modelarskie, zajęcia plastyczne, działa zastęp drużyny harcerskiej, z którą można wyjechać na obóz lub wycieczkę [22]. Ks. Gill zorganizował spotkania dla młodzieży, utworzył świetlicę terapeutyczną i Koło Muzyczne [10].

W latach 2005-2008 powstały w północno-zachodniej części parafii garaże. Wcześniej w tym miejscu znajdowały się mniejsze składziki. Do 2010 roku uporządkowano teren na północ od domu parafialnego.

W latach 2011-2012 przeprowadzono generalny remont kościoła, plebanii i dzwonnicy, w 85% finansowany ze środków z Unii Europejskiej [1] w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego [4]. Koszt remontu wyniósł 4.6 mln zł, a dofinansowanie ok. 3.6 mln zł. Partnerami parafii w projekcie unijnym było Stowarzyszenie Dzieci Targówka i Fundacja Nasza Ziemia [21]. Przedsięwzięcie zostało podzielone na trzy etapy. Pierwszy etap dotyczył remontu plebanii. Odnowiona została elewacja, naprawiono dach i strop, schody zewnętrzne oraz wymieniono okna. Zamontowano instalacje: c.o., elektryczną i gazową, a stary piec w kotłowni zastąpiono kotłem ekologicznym. Budynek został przystosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych. W drugim etapie przeprowadzono generalny remont kościoła, m.in. ołtarzy, organów, obrazów i figur [4]. Zainstalowano ogrzewanie podłogowe [21]. Została wykonana nowa aranżacja wnętrza według projektu Joanny Szymańskiej. Została zainstalowana iluminacja świetlna świątyni, a na dachu budynku gospodarczego zainstalowano ogniwa fotowoltaiczne. Tutaj też dostosowano obiekt do osób niepełnosprawnych. Trzecim etapem była nowa aranżacja terenów wokół kościoła, nowe chodniki wokół świątyni oraz remont dzwonnicy. Powstał staw, tzw. „ptasi ogród”, a teren został oświetlony i ogrodzony. Powstał również parking, centrum recyklingu oraz kompostownia [4] oraz edukacyjna ścieżka ekologiczna dla dzieci [21]. Pojawiła się też rzeźba w okręgu przed domem parafialnym.

Zabytkowy kościół został ponownie konsekrowany 9 września 2012 roku przez nuncjusza apostolskiego w Polsce arcybiskupa Celestino Migliore [19]. Poświęcono wówczas drogę krzyżową umieszczoną na zewnątrz kościoła, otwarto galerie „Lokomotywa” i „Spinacz”, prowadzone przez stowarzyszenie RIS „Praca” (swoją siedzibę ma w budynku plebanii) oraz odbył się turniej zapaśniczy zawodników klubu sportowego UKS Zdrowy Targówek [25].

W latach 2013-2014 powstał budynek Domu Dobrego Pasterza, w północnej części kompleksu. Wcześniej był to niezagospodarowany zadrzewiony plac.

W listopadzie 2016 roku umieszczono pod ziemią przebiegające przez teren parafii rury ciepłownicze [26]. W ich miejscu powstał parking.