Park Natoliński (ul. Nowoursynowska #84) to niedostępny publicznie kompleks pałacowo-parkowy [1], położony na skarpie warszawskiej [3]. Jest to największe w Warszawie założenie romantyczne [17] o powierzchni 120 ha, z czego 20 ha przypada na górę skarpy [22].

Kompleks tworzą: klasycystyczny pałac z końca XVIII wieku, park z początku XIX wieku, oficyna pałacowa wybudowana w latach 1806-1808, pawilon ogrodowy (świątynia dorycka) z 1834 roku, domki dozorców z 1823 roku, gajówka z 1838 (1836 [3]) roku, sarkofag z początku XIX wieku, pomnik Natalii Sanguszkowej powstały w latach 1834-1838, most mauretański, akwedukt z 1834 roku i brama mauretańska z gajówką z 1838 (1836 [3]) roku, która była głównym wejściem na teren Natolina od drogi z Wilanowa. Do pałacu prowadziła od niej ceglana droga. Całkiem niedawno brama została odrestaurowana. Całość jest wpisana do rejestru zabytków pod numerem 647 [5]. Są też ruiny ławki z 1807 roku, ogrodzenie ogrodu owocowego z początku XIX wieku i studnia z 1836 roku. Na moście mauretańskim znajdują się rzeźby Lwów, pierwotnie autorstwa Kaufmanna z 1836 roku, po zniszczeniach odtworzone przez Konstantego Loewi z 1856 roku [3]. U podnóża skarpy znajduje się rezerwat Las Natoliński ze stawem Łosice [4]. Na terenie w ostatnim czasie powstały również obiekty edukacyjne. Układ przestrzenny kampusu uczelnianego nie został podporządkowany osiowemu założeniu pałacu i parku [22].

Układ kompozycyjny założenia jest obecnie słabo czytelny ze względu na niekontrolowany rozrost drzewostanu. Zatarte zostały formy charakterystyczne dla założeń romantycznych, takie jak polany, klomby czy grupy drzew. Czytelna jest jedynie główna oś kompozycyjna i widokowa, na której zlokalizowany jest pałac i brama mauretańska [18]. Oś stanowiła połączenie parku górnego z dolnym. Oś prostopadłą stanowi droga na grobli, która jest trasą spacerową [9].

Rezerwat Las Natoliński

Rezerwat przyrody Las Natoliński jest jednocześnie obszarem Natura 2000. Został utworzony w 1991 roku i zajmuje powierzchnię 105 ha. Stanowi własność Skarbu Państwa, a całe założenie znajduje się pod opieką Fundacji Centrum Europejskie Natolin [8]. Obecnie istnieje wewnętrzne, ażurowe ogrodzenie pod napięciem elektrycznym (zastosowane przeciwko dzikom) z furtkami [22].

Pod względem geomorfologicznym dominują równiny niższego tarasu nadzalewowego, przechodzące ku zachodowi w kilkunastometrową skarpę między III a IV tarasem pradoliny. Tereny nadskarpowe leżą na młodszych glinach lodowcowych stadiału Warty, zaś gleby pozostałej części utworzone zostały przez plejstoceńskie piaski rzeczne dawnej Wisły. W zagłębieniach u podnóża skarpy występują cienkie pokrywy niskich torfów. Roślinność rezerwatu wywodzi się z dawnych lasów puszczy mazowieckiej [9]. Obniżające się stale lustro wód gruntowych zabagnia staw Łosice, zarastają osie widokowe i nieudostępniane do zwiedzania ścieżki [22].

Występują tu lasy świeże i wilgotne, na których rozwijają się zbiorowiska grądowe. Wyróżnia się cztery typy zbiorowisk. Łęg jesionowo-olszowy dominował przed odwodnieniem wzdłuż cieków. Grąd niski występuje na terenach dawnych, obecnie osuszonych łęgów i stanowi połowę powierzchni rezerwatu. Grąd typowy zajmuje około jednej trzeciej powierzchni i występuje na siedliskach lasów świeżych tarasu górnego. Około 8% powierzchni rezerwatu zajmują drzewostany grądu zboczowego [9]. W 1942 roku 30% rezerwatu stanowiły łąki, dziś to tylko 4% powierzchni [22]. Gatunkiem panującym jest jesion w wieku ok. 50-60 lat i dąb w wieku od 200 do 310 lat [9]. Rośnie tu także brzoza, klon pospolity, grab, jarząb i kruszyna, a w runie: jeżyna pospolita, jeżyna popielica, jasnota purpurowa, kukliki (zwisły i wyniosły). Nieliczne sosny to sztuczne nasadzenia. Dwie z nich to pomniki przyrody [22]. W drzewostanie rezerwatu znajduje się około 100-120 drzew pomników przyrody, m.in.: korkowiec amurski, tulipanowiec amerykański, sosny pospolite, modrzewie europejskie, dęby szypułkowe i lipy drobnolistne [21].

Do najczęściej spotkanych tu grzybów należą: ozorek dębowy (ochrona ścisła), żółciak siarkowy oraz czyreń dębowy [9]. Ciołek matowy i sprężyk rdzawy żerują wyłącznie na spróchniałym drewnie dębowym mającym więcej niż 200 lat [22]. Na obszarze rezerwatu w 2005 roku znaleziono 273 gatunki chrząszczy i 368 gatunków motyli. Wśród owadów na uwagę zasługuje tęcznik mniejszy oraz biegacz zielonozłoty [9]. Szereg owadów uważanych jest za relikty pochodzące z lasów o charakterze pierwotnym [22]. W Lesie Natolińskim występuje najprawdopodobniej największe na Mazowszu zagęszczenie dzięcioła średniego [8]. Bytuje tu też dzięciołek, kowalik [9], myszołów zwyczajny oraz kruki. Łącznie rozpoznano ponad 90 gatunków ptaków [22]. Gady reprezentowane są przez zaskrońca zwyczajnego, a wśród płazów najwięcej spotyka się ropuchy szarej i żaby trawnej. Świat ssaków reprezentują zwłaszcza sarny. Dla lisów, borsuków i jenotów jest to miejsce lęgowe [9]. Można tu spotkać tchórza, łasicę, gronostaja, nornicę rudą, ryjówkę aksamitną i malutką, zająca i jeża [22]. W 2012 roku po silnej nawałnicy powalone drzewo uszkodziło ogrodzenie, a na teren dostało się stado dzików [8].

Pałac

Klasycystyczny pałac z końca XVIII wieku (1780-1782) [5] zbudowany został na planie prostokąta z dwoma wydatnymi ryzalitami od frontu i tzw. Salonem Otwartym od strony skarpy [7]. Fasada podzielona jest na trzy partie. Część środkowa, mieszcząca główne wejście jest cofnięta względem skrzydeł. Elewacja frontowa i ogrodowa są pięcioosiowe. Od strony ogrodu trzy osie składają się z blend [5]. Z salonu otwartego rozpościerał się widok na położony w dole las łęgowy, oddzielony od skarpy wstęgą strumienia i sadzawką ze zbiegającym się tu dawnym wachlarzem alei widokowych [3]. Salon sięga pierwszego piętra i nakryty jest kopułą wspartą na sześciu kolumnach jońskich [7]. Sufit nad salonem wieńczy plafon autorstwa Vinzenza Brenny [11]. Pierwotnie pałac nie stał na potężnym murowanym tarasie tylko wyrastał wprost ze skarpy. Salon nie był biały lecz ozdobiony polichromiami. Był wówczas jedynym budynkiem na tym terenie [19].

W późniejszych latach powstała piętrowa, klasycystyczna oficyna (1806-1808) oraz wozownia ze stajnią (1808-1809) według projektów Chrystiana Piotra Aignera [7]. W 1806 roku zrobiono fundamenty pod oficynę. Dwa lata później budowę ukończono. Powstał tu skromny dwupiętrowy budynek z czterospadowym dachem. Pierwsze piętro miało charakter reprezentacyjny, o czym świadczyły wysokie, renesansowe okna. Dekoracją fasady były gipsowe maski brodatych mężczyzn nad oknami parteru. Do budynku przylegały dwie przybudówki. Jedna, powstała w 1809 roku mieściła kuchnię, druga wybudowana wcześniej była oranżerią. W oficynie znajdowały się pokoje gościnne. Na drugim piętrze były pokoje służby. Na parterze znajdował się dwupokojowy niski apartament Anny Potockiej, urządzony w wiejskim stylu. Na suficie znajdowało się malowidło przedstawiające drewnianą kratę obrośniętą pnączami, a na ścianach kwiaty i ptaki [19].

Elementy architektoniczne elewacji dodane przez Christiana Piotra Aignera w pałacu były jednak bardzo ciężkie. Pod naporem obciążonego dekoracjami pałacu, skarpa zaczęła się stopniowo osuwać. W związku z tym zapadła decyzja o natychmiastowej budowie tarasu na krawędzi skarpy [11], który powstał w latach 1810-1812 [7]. Umocnienie w postaci tarasu wykonał Kessner [3]. Taras został połączony z salonem i stanowi z nim jedną całość. Od strony parku jest zamknięty wielkim balkonem widokowym [19]. Aigner w pałacu zaprojektował wnętrza parterowe, tzw. amfiteatry, wielki wazon na tarasie oraz kilka mniejszych na słupkach ogrodzenia [7].

Dąb Mieszko I

Przy ul. Nowoursynowskiej, po zewnętrznej stronie bramy Centrum Europejskiego znajduje się ogromny stary dąb szypułkowy Mieszko I. Według tabliczki informacyjnej liczy ok. 1000 lat, jednak najnowsze badania szacują jego wiek na ok. 620 lat. To pozostałość po Puszczy Mazowieckiej [15]. Obwód pnia wynosi 843-846 cm (na wysokości 1,3 m), a wysokość 18 (26 [15]) metrów [13]. W pozbawionym niemalże kory pniu widnieje ogromna betonowa plomba, a jedyny żywy konar trzyma się dlatego, że jest podparty metalowym wspornikiem, zaś martwe konary spięto wieloma linami [14]. Umieszczono na nim tabliczkę informacyjną: Dąb Mieszko I Ostaniec Puszczy Mazowieckiej wiek około 1000 lat. Uratowany przed zagładą dzięki konserwacji wykonanej specjalnymi metodami w latach 1972–1974 przez Zjednoczone Zespoły Gospodarcze Inco.

W 1994 dąb posiadał jeszcze zieloną koronę. W 1997 roku 3/4 drzewa zajmowały suche konary. W 2015 roku wykonano kolejną konserwację, podczas której zbudowano całkowicie nowe podpory i założono pasy podtrzymujące koronę [13].

W 1245 roku teren dzisiejszego Ursynowa trafił w ręce rycerza Gotarda. W skład gruntów wchodziło 17 wsi. W 1677 roku król Jan III Sobieski kupił wieś Milanowo wraz z Lasem Natolińskim. U stóp Wielkiej Góry (tak nazywano wzniesienie, na którym stoi dzisiaj pałac) urządził zwierzyniec [22]. W 1720 roku grunty zakupiła Elżbieta Helena Sieniawska [22]. W 1730 roku właściciele dóbr wilanowskich, August i Maria Czartoryscy wydzierżawili teren dożywotnio królowi Augustowi II, który stworzył tu miejsce hodowli i polowań na bażanty, zwane aż do połowy XIX wieku Bażantarnią. Rozwiązanie powstało w duchu barokowych założeń francuskich (inspirowane układem zwierzyńca w Wersalu) z promienistym wachlarzem siedmiu alei rozchodzących się od półkolistego placu [3]. Nie zbudowano jednak żadnego budynku [17]. Obszar odpowiadał mniej więcej dzisiejszym granicom [22]. W 1733 roku dobra wilanowskie wraz z Bażantarnią wróciły do Czartoryskich [3], którzy nie wykazywali zainteresowania zwierzyńcem [24].

W 1780 roku książę August Czartoryski urządził w Bażantarni wiejską rezydencję, wznosząc na wyniosłej koronie skarpy klasycystyczny pałac projektu Szymona Bogumiła Zuga, z którego roztaczał się widok na położony w dole las [2]. W trakcie prac Czartoryski zmarł, a przebudowę Bażantarni kontynuowała jego córka Izabela z Czartoryskich Lubomirska [15]. Przekształciła półdziki las otaczający pałac w romantyczny park urozmaicony budowlami ogrodowymi nawiązującymi do okresu antycznego [22]. Sprowadzony z Włoch Vincenzo Brenna wykonał m.in. dekorację malarską ścian i sufitów wnętrz [3].

Pałac został zdewastowany podczas insurekcji kościuszkowskiej [6]. W 1799 roku teren stał się własnością córki Aleksandry Lubomirskiej i jej męża Stanisława Kostki Potockiego [1].

W 1806 roku Stanisław Kostka Potocki przeznaczył teren na letnią siedzibę dla swego syna Aleksandra i jego żony Anny Tyszkiewiczówny [2]. W 1807 roku nazwa została zmieniona na Natolin, na cześć ich córki Natalii Potockiej [1] (pozostałych dwoje dzieci również otrzymało „swoje” parki, odpowiednio: Maurycy – Morysin i August – Gucin Gaj [17]). Kiedy brakowało pieniędzy, Anna sprzedawała biżuterię, by kupować marmury i brązy do pałacu. Aleksander rozpoczął modernizację założenia pałacowo-parkowego. Zaprzyjaźniony z nim architekt Chrystian Piotr Aigner dokonał w latach 1806-1808 przebudowy pałacyku, a następnie utworzył, na samym skraju skarpy, wielki pałacowy taras widokowy z amfiteatrem, wsparty na ogromnych arkadach. Wraz z przebudową wnętrz dla Aleksandra i Anny Potockich, współpracujący z Aignerem sztukator Wirgiliusz Bauman wykonał stosowne dekoracje plastyczne zdobiące Salę Jadalną, Salon Marmurowy i Gabinet Mozaikowy oraz otwarty Salon Kolumnowy [24]. w stylu dojrzałego klasycyzmu. Zastąpiły dekorację malarską Brenny [7]. Zafascynowany jeździectwem Aleksander Potocki umieścił na ścianach 35 kopersztychów (miedziorytów) końskich [6].

Dotychczas pałac stał samotnie [22]. Do 1812 roku zbudowano neoklasyczną oficynę dworską z aneksem kuchennym i oranżerią oraz budynki stajni i wozowni. W mieszkalnej części oficyny urządzono m.in. Pokoiki Wiejskie z dekoracją malarską Adama Byczkowskiego [3] o motywach roślinno-kwiatowych, nawiązujące do dekoracji polichromicznej Villi Liwii w Prima Porta pod Rzymem [24]. W latach 1812-1814 wzniesiono według projektów Aignera romantyczną (gotycko-klasycystyczną) , u podnóża pałacu na terenie dolnego parku [3], czyli zdobnie urządzoną dworską oborę. Trzymane tam zwierzęta hodowano dla rozrywki gdyż dawały złudzenie życia na wsi [16]. Mieściły się w niej, oprócz pomieszczeń przeznaczonych dla bydła, wytworne sypialnie dla możnych oraz sala balowa. W Holenderni były również pomieszczenia zamieszkiwane przez pastuchów, którzy w pogodny dzień, odziani w nieskazitelnie białe koszule wyprowadzali nieskazitelnie łaciate krowy na pastwisko [11]. Budynek nie miał jednolitego stylu architektonicznego, świadomie je wymieszano, aby nadać średniowieczny kształt budowli [19]. Naprzeciwko Holenderni wystawiona została niewielka neogotycka kapliczka, a w pobliżu pałacyku umieszczono tzw. sarkofag Nerona, inspirowany grobowcem Rousseau na wyspie elizejskiej [2]. W 1823 (1832 [2]) roku przy wjeździe od zachodu i północy wzniesiono zaprojektowane przez Aignera dwa empirowe domki dla dozorców [3].

Do urządzenia ogrodu zatrudniono ogrodnika Karola Bartla, sprowadzonego z Erfurtu przez księżną Izabelę Lubomirską. Parkowi nadano styl angielski. Wokół stawu urządzono łąki, klomby i rabaty, a nadmiar wody z dolnej części lasu odprowadzono rowami melioracyjnymi. Grabarze wykarczowali ponad 100 drzew (co najmniej trzy polany w parku dolnym i jedną w górnym). Zakupiono 192 drzewka, a ponad 300 topoli przeniesiono z majątku Trębickiego w Łomnej. Zachowano tylko centralną aleję widokową (jedna wielka obwodnicy, która biegnąc poprzez wąwozy łączyła park dolny z parkiem górnym, pałacykiem i zabudowaniami gospodarczymi [24]) i uformowano prostopadłą do niej, a dawne aleje rozchodzące się wachlarzowo zadrzewiono. Głównym elementem dolnego parku stała się rzeczka, poprowadzona od rozlewiska przy wylocie wąwozu. Dojazd do pałacu prowadzący przez aleję wysadzaną drzewami został zamieniony na wielki owalny trawnik [22]. Dwie główne drogi od strony Wilanowa i Wolicy uporządkowano i obsadzono drzewami. W 1812 roku postawiono dwie bramy w kształcie słupów z wazonami. Po 10 latach zburzono je i postawiono nowe [19].

W 1830 roku w wieku 20 lat zmarła Natalia Sanguszkowa. Aleksander bardzo przeżywał śmierć córki i ku jej pamięci wystawił [13] na terenie górnego parku pomnik z sarkofagiem inspirowany kamienną ławą z Parco dei Mostri w Bomarzo [3] oraz prowadzący do niego Most Mauretański [15] nad wąwozem, przez który biegła droga do tarasu pałacowego [2]. Rzeźba przestawiająca Natalię (oparta na szkicu Antonio Canovy [3]) wyszła spod dłuta Ludwika Kauffmanna w 1836 roku. W północnej, dolnej części parku stanęła pseudo-dorycka świątynia (składa się z 36 kolumn nakrytych dwuspadowym dachem [11]), nawiązująca do świątyni Posejdona w Paestum. W południowej części parku powstały ruiny akweduktu Klaudiusza przy Via Appia Nuova w Rzymie, zbudowane z cegły i granitu (w Polsce są tylko trzy zabytki tego typu). Oranżeria została przebudowana przez F.M. Lanciego i Bolesława Podczaszyńskiego w latach 50-tych XIX wieku [15][3]. We wschodniej części, na głównej osi założenia, wzniesiona została mauretańska brama i gajówka [3]. Architektem projektującym te budowle był Henryk Marconi [2]. Pisano, że parkiem przechadzały się z wdziękiem kolorowo ubrane pasterki pasąc specjalnie hodowane krówki, wielkości dużych psów, a wokół hasały sarny i niezwykle rzadkie białe daniele [22].

Pod koniec życia Aleksander Potocki dokonał znacznych zmian we wnętrzach pałacowych, podejmując w latach 1842-1845 generalny remont pałacu i towarzyszących mu budynków. Jedną z najtrwalszych i najciekawszych realizacji stało się urządzenie Pokoików Etruskich na pierwszym piętrze [2], w miejscu dawnego apartamentu Anny Potockiej. Ich projekt przypisywany jest Franciszkowi Marii Lanciemu [7].

Wraz ze śmiercią Aleksandra Potockiego w 1845 roku dobiegł końca czas świetności parku. Kolejni właściciele traktowali rezydencję jako tymczasowe lokum dla krewnych. Zniknęła chińska altana i gotycka kapliczka [17]. Zniknął też wystrój rzeźbiarski z pomnika Natalii Sanguszkowej oraz z attyki pałacu [7].

W polowaniu w 1858 roku brali tu udział m.in. Książę Wajmarski, Książę Napoleon (Hieronim Bonaparte), Namiestnik Królestwa Polskiego oraz Aleksander II, który to ustrzelił 9 bażantów, 2 rogacze oraz 5 zająców (łącznie upolowano 48 sztuk zwierzyny) [22].

Od 1892 roku, po śmierci Aleksandry Potockiej pałac należał do Branickich [1]. W 1916 roku Braniccy wydzierżawili posiadłość na 20 lat Helenie z Radziwiłłów Potockiej [7].

W połowie lat 20-tych XX wieku przeznaczono do rozbiórki chylącą się ku ruinie holendernię [3].

W czasie Powstania Warszawskiego niemieckie wojska okupacyjne zdewastowały i rozgrabiły pałacyk. Pomnik Natalii Sanguszkowej służył za cel strzelającym do niego żołnierzom. Podobny los spotkał rzeźbę Junony w Salonie Otwartym. Park natoliński przeorano rowami strzeleckimi, niszcząc dużą część starodrzewia [2] Został uszkodzony również pałac [20]. Całkowitemu zniszczeniu uległa boazeria Pokoju Etruskiego i część boazerii kominkowej w Gabinecie Mozaikowym, którą połamano i spalono. Poważnie zdewastowane zostały marmurowe kominki z ich wystrojem rzeźbiarskim i wieńczące je zwierciadła [3].

W 1945 roku Natolin znalazł się pod kuratelą Muzeum Narodowego w Warszawie i przeszedł gruntowną renowację [15] pod nadzorem Stanisława Lorentza i Jana Zachwatowicza. W Salonie Otwartym w 1946 roku [3] odsłonięto i zakonserwowano zamalowany w XIX wieku plafon Vincenza Brenny [1] z 1809 roku [3]. Również w 1945 roku ponad 100 wiekowych drzew powaliła wichura. Następnie Wilanów wraz z Natolinem przeszedł na własność skarbu państwa [22].

Pałac został gruntownie odrestaurowany w latach 1946-1947 [12] i przeznaczono go na letnią rezydencję Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej, a następnie Urzędu Rady Ministrów. Dość szybko Natolin zaczął ponownie ulegać degradacji [1]. Niszczały domki dozorców, brama mauretańska z gajówką, ceramiczne balustrady mostu mauretańskiego i oficyny gospodarcze. Pogarszał się także stan pałacu wraz z poprzedzającym go tarasem. W tajemniczy sposób zniknął grobowiec Nerona. Zieleń parkowa pozbawiona pielęgnacji rozrosła się i spowodowała zatarcie elementów kompozycyjnych parku wraz z częścią alejek parkowych [3].

W latach 50-tych XX wieku przyjeżdżał tu na odpoczynek Bolesław Bierut. Po 1956 roku Natolin stał się miejscem niedzielnego wypoczynku premiera Józefa Cyrankiewicza, który w oficynie urządził salę projekcyjną [6].

Odpoczywał tu Wojciech Jaruzelski [22]. Ostatnim premierem który tu mieszkał był Tadeusz Mazowiecki, gdy w 1989 roku przygotowywał tu swoje expose [6]. Kompleks był zamknięty, co pokazał Stanisław Bareja w serialu Alternatywy 4. W jednej ze scen inżynier Manc i Ewa Majewska próbując wejść do parku zostają przepędzeni przez stróża [16].

Ostatnie polowanie odbyło się w Natolinie w 1964 roku. Brał w nim udział towarzysz Gomułka i Nikita Chruszczow [22]. Rok później zespół pałacowo-parkowy został wpisany do rejestru zabytków pod numerem 647/1 [5].

W 1991 roku, decyzją władz państwowych Natolin przeznaczono na siedzibę filii College of Europe w Brugii [3]. Opiekę nad zabytkiem objęła Fundacja Centrum Europejskie Natolin, która przeprowadziła prace konserwatorskie [1]. Zrealizowano generalną konserwację pałacu wraz z tarasem. W Gabinecie Mozaikowym odsłonięto nieznany dotąd plafon autorstwa Vincenzo Brenny. Wydobyto spod starych tynków bramy mauretańskiej pierwotny koloryt i jej ceramiczny wystrój. W dawnej oficynie dworskiej i jej aneksach urządzono sale wykładowe, mieszkania i biura administracji. Wnętrza dawnej stajni przebudowano na aulę, bibliotekę i salę komputerową. Podobnie postąpiono z budynkiem starej wozowni, gdzie znalazły się kameralne salki seminaryjne [3]. Na miejscu zniszczonej suszarni z lat międzywojennych wzniesiony został budynek stołówki [24]. Wzniesiono też kilka nowych budynków [1], budynek stołówki, dom akademicki na obrzeżu parku oraz budynek rektoratu [18]. Projekty adaptacji obiektów do współczesnych potrzeb użytkowych wykonał zespół architektów w składzie: Przemysław Krajewski, Stanisław Sołtyk, Janusz Szweycer i Andrzej Krawczyk. Roboty budowlano-konserwatorskie i adaptacyjnie zrealizowała Agencja Artystyczna A3 z ASP w Warszawie. Budynek stołówki według projektu Zbigniewa Zagrodzkiego wzniosła w latach 1993-1994 firma EXBUD-Kielce. Dom akademicki autorstwa arch. Piotra Gocłowskiego i arch. Moniki Trochym-Cynko wybudowało PPZ „ECO”, a budynek rektoratu zaprojektowany przez arch. Jerzego Kuźmienkę firma PEBEX z Bełchatowa. Całość prac konserwatorskich zrealizowana została w 1996 roku. Zakres prac konserwatorskich objął bramę mauretańską, wraz z ceglanym ogrodzeniem, gdzie spod warstwy tynków położonych przed kilkudziesięciu laty wydobyto pierwotny koloryt bramy i jej ceramicznego wystroju plastycznego, oraz dawną kompozycję sgrafitową w formie skośnej szaro-czerwonej szachownicy [24].

Umowa zawarta w 1994 roku na okres 20 lat zobowiązywała Fundację CEN do stałej opieki nad powierzonym jej majątkiem narodowym [7].

W 1991 roku utworzono leśny i borowy rezerwat przyrody Las Natoliński [1][23]. W latach 1994-2007 posadzono tu 296 nowych lip i dębów oraz zrealizowano prace pielęgnacyjne przy 50 drzewach pomnikowych [22].

Kręcono tu sceny polowania w ekranizacji Pana Tadeusza z 1999 roku [22].

Natolin przedstawiał również magiczny las Brokilon w filmie Wiedźmin z 2001 roku [10].

Warszawiakom obiekt został udostępniony w 2006 roku w formie spacerów z przewodnikiem [7]. W 2011 roku podpisano porozumienie, na mocy którego w soboty i niedziele, wiosną, latem i jesienią organizowane są bezpłatne wycieczki dla 20-osobowych grup [18].

W 2011 roku Las Natoliński stał się częścią Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 [22].