Neoromański kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła (ul. Szumiąca #5, ul. Puławska #434) został wybudowany w stylu włoskim według projektu Antoniego Jawornickiego [1] przy współpracy inż. Stanisława Credo [2]. Na terenie posesji obok świątyni mieści się stara plebania (nawiązująca architekturą do świątyni), nowoczesny dom parafialny.

Jest też niewielki budynek z osobnym dojazdem od ul. Puławskiej, w którym znajduje się filia w Pyrach zakładu pogrzebowego Służew. W filii mieści się kaplica przedpogrzebowa [10].

Dotychczasowi proboszczowie w parafii to ks. Henryk Kałczyński (1946-1977), ks. Marian Duś (1977-1986), ks. Edward Żmijewski (1986-1987), ks. Kazimierz Kuracki (1987-1996), ks. Franciszek Ordak (1996-2019) i ks. Ronald Kasowski (2019-) [4].

Bryła

Kościół jest trójnawowy, na planie krzyża, z wyraźnie zaakcentowanym transeptem i rozbudowaną absydą w której mieści się zakrystia. Od południa do bryły dobudowana została dzwonnica, a od północy półkolista kaplica Św. Rodziny. Oprócz głównego wejścia od ul. Puławskiej do naw bocznych prowadzą dwa wejścia boczne, na osi dzwonnicy oraz symetryczne po drugiej stronie oraz dwa kolejne boczne wejścia do zakrystii.

Wejście główne poprzedzone jest potrójnym arkadowym podcieniem wspartym na granitowych kolumnach [1], opartych na cokołach z piaskowca [8]. Nad nim znalazło się ogromne okno rozetowe. Na pilastrach oddzielających nawy umieszczono czterometrowe kamienne masywne figury przedstawiające patronów kościoła: św. Piotra z siecią po lewej stronie oraz św. Pawła z mieczem i kajdanami po prawej [3] dłuta Włodzimierza i Pawła Kisielnickich [9]. Pod arkadami znalazło się miejsce na tablice pamiątkowe, które mają się wypełnić proboszczami świątyni, oraz jasne kamienne płytki z nazwiskami dobrodziejów świątyni [3].

Boczne wejścia do świątyni otoczone są pokaźnymi, bogato płaskorzeźbionymi portalami ozdobionymi kartuszami herbowymi i dewizami dostojników kościelnych, którzy im patronują. Są to od południa „Soli Deo” Stefana Wyszyńskiego (portal z 2001 roku) i od północy „Totus Tuus” Jana Pawła II (portal z 2000 roku). Podobne portale powstały nad drzwiami do zakrystii: „In Cruce Salus” Mariana Dusia (portal z 2004 roku), oraz „Caritati In Iustitia” Józefa Glempa (portal z 2004 roku) [3]. Autorem portali, jak i większości zdobień świątyni, był Włodzimierz Kisielnicki [9].

Pomiędzy portalami na ścianach transeptu umieszczono rzeźby naścienne [3]. Na południowej ścianie zainstalowano czterometrową Pietę dłuta Pawła Kisielnickiego, dedykowaną poległym pod gruzami Warszawy podczas Powstania Warszawskiego 1944 roku. Na północnej ścianie znalazła się umieszczona na tle zielonej mozaiki rzeźba Matki Bożej Częstochowskiej uratowana z powojennych gruzów Bazyliki Matki Bożej Częstochowskiej przy ul. Łazienkowskiej w Warszawie [9]. Nad obiema rzeźbami znajdują się rozety autorstwa Włodzimierza Kisielnickiego [9].

Na elewacji umieszczono też kilka tablic pamiątkowych, poświęconych między innymi uczestnikom walk w czasie II wojny światowej [3]. Jest też tablica upamiętnienia Tysiąclecia Chrztu Polski z napisem: "966-1966 Wierni Bogu, Krzyżowi i Ewangelii, Kościołowi Świętemu i Jego Pasterzom" oraz nazwami miejscowości i nazwiskami parafian najbardziej zasłużonych w dziele budowy świątyni [4].

Absyda jest dwukondygnacyjna, dolna część obejmuje cały kościół, łącznie z transeptem, a górna obejmuje nawę główną. Od te strony na ramionach transeptu znalazły się płaskorzeźby Św. Antoniego (po lewej) i Franciszka z Asyżu (po prawej) według projektu Pawła Kisielnickiego, umieszczone w 2001 roku [9].

Dzwonnica

Wydarzenia grudnia 1970 roku stały się impulsem do budowy wieży kościoła, w której zostały umieszczone cztery dzwony: Sygnaturka ważąca 150 kg z roku 1848, pochodząca z pierwszej drewnianej kaplicy, dzwon „Piotr i Paweł” ważący 1080 kg, "Stefan" który waży 553 kg oraz „Henryk” o wadze 313 kg. Dzwony zostały wykonane w pracowni Braci Felczyńskich w Przemyślu [4]. Budowa została zakończona 2 lipca 1971 roku [5]. Uroczystego poświęcenia dzwonów dokonał 1 kwietnia 1973 roku ksiądz biskup Jerzy Modzelewski. a 14 lipca 1973 roku na szczycie wieży kościoła na złoconej kuli umieszczono zwycięski Krzyż Chrystusa [4].

Dzwonnica jest na planie kwadratu i posiada siedem kondygnacji. Trzy najwyższe mają kolejno z każdej strony (patrząc od góry w dół) trzy, dwa i jedną arkadę i zaczynają się na wysokości dachu świątyni. Na trzeciej kondygnacji, patrząc od frontu, znajduje się balkon.

Naroża, okna i balkon wieży obłożono w latach 90-tych XX wieku płytami z piaskowca. Po wykonaniu futryn i okrągłych dwóch okien wieży dodano nad arkadami kamienne rozety [8].

Wnętrze

Początkowo wnętrze zaprojektował architekt Czesław Sosnowski [2].

Na wprost wejścia znajduje się absyda, której całe wnętrze zajmuje prezbiterium. W latach 1975-1976 wykonano mozaikę prezbiterium. Dekoracja ta nawiązuje zarówno treściowo, jak i formą plastyczną, do mozaik starochrześcijańskich i bizantyjskiego sposobu przedstawiania postaci. Wypełnia ona apsydę z oknami oraz opasujący ją łuk tęczowy. Projekt wykonał artysta architekt Bogusław Marszal przy konsultacji ks. prof. J. Pasierba i ks. Andrzeja Przekazińskiego. Centralną postać mozaiki stanowi Chrystus Pantokrator, znajdujący się nad tabernakulum. Po jego obu stronach, nieco niżej, znajdują się patronowie kościoła: św. Piotr (po lewej) i Paweł (po prawej). Na sklepieniu umieszczono wizerunek gołębicy oraz siedem ognistych języków symbolizujących siedem darów Ducha Świętego [9].

Tabernakulum umieszczone zostało w centrum krzyża greckiego złożonego z czterech płyt z marmuru karraryjskiego, wpisanego w okrąg pateny. Żelbetonowa tarcza o średnicy dwóch metrów, ważąca ponad tonę, została wykończona złotą mozaiką, zaprojektowaną przez mistrza ceramiki Stefana Tworzydło i wykonaną w 1970 roku przez parafianina Stanisława Sośnickiego. Na drzwiach tabernakulum znajduje się postać Chrystusa z uniesionymi rękoma [9].

Analogicznie został wykonany łuk tęczowy wejścia do apsydy. Znajduje się na nim pięć rozet. W centrum znajduje się Baranek Paschalny, a po obu stronach symbole czterech Ewangelistów. Na pionach umieszczono sześć mozaik ukazujących Boży Plan Zbawienia: Są to Archanioł Gabriel w chwili Zwiastowania, N.M.P. w chwili Zwiastowania, Prorok Izajasz, Św. Jan Chrzciciel, Słońce Sprawiedliwości oraz Grzech Adama [9].

Po lewej stronie ołtarza stoi figura Matki Bożej ufundowana przez proboszcza podczas kapłańskiej pielgrzymki do Fatimy w 2000 roku [9]. Figura jest drewniana i ma wysokość 1.2 metra [8].

W południowej części prezbiterium znajduje się ambona, wsparta na marmurowym filarze, z niewielkim baldachimem. Północna ściana prezbiterium wyłożona została w 2004 roku czerwonym marmurem i umieszczono pod nią fotel służący za tron papieski Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II podczas mszy świętej na Placu Piłsudskiego w czerwcu 1979 roku oraz odrestaurowany w 2006 roku służący za tron papieski Ojcu Świętemu Benedyktowi XVI w czasie mszy świętej w maju 2006 roku w Warszawie [9]. Wykonano z białego marmuru podest pod tron, nową ambonkę, lichtarz do paschału i świec ołtarzowych oraz cokół pod figurę Matki Bożej Fatimskiej [8]. Obok umieszczono dwie pufy, a nad fotelem umieszczono w 2006 roku herb Jana Pawła II, będący wotum wdzięczności za pierwszą pielgrzymkę do Ojczyzny dłuta Włodzimierza Kisielnickiego. Na północnym skrzyżowaniu nawy głównej i transeptu kościoła znajduje się krzyż [9].

Po prawej stronie prezbiterium znajduje się niewielka kaplica Matki Bożej Jasnogórskiej, wykonana w 2002 roku ze szlachetnych gatunków drewna i poświęcona przez kard. Józefa Glempa. Za projekt i wykonanie odpowiada Leszek Zalewski [9]. Ołtarz wykonano z czarnego dębu, posadzka marmurowa z drewnianą mozaiką przy podstawie ołtarza, którą stanowi część kapitelu pilastra, wykonano z marmuru karraryjskiego [8].

Na frontowej ścianie transeptu północnego znajduje się ogromny Ołtarz Św. Antoniego. Obok niego stoi ciemna chrzcielnica. Z kolei na ścianie transeptu południowego jest Ołtarz Wniebowzięcia N.M.P. [9].

W bocznej Kaplicy Św. Rodziny znajduje się w centralnym miejscu obraz Pana Jezusa Miłosiernego, autorstwa malarza Tadeusza Molgi. Ściany zdobione są mozaikami ze scenami z życia św. Józefa. W kaplicy jest również krypta w której został pochowany ks. Henryk Kałczyński oraz tablica epitafijna umieszczona w pierwszą rocznicę jego śmierci [9].

Nawy boczne zostały oddzielone potężnymi kolumnami na planie kwadratu. Stacje Drogi Krzyżowej rozmieszczone zostały w okrągłych wnękach usytuowanych nad łukami w nawach bocznych. Nad każdym łukiem arkad znajduje się witraż z postaciami polskich błogosławionych i świętych: św. Stanisława, św. Wojciecha, bł. Urszuli, bł. Jadwigi, św. Maksymiliana św. Jana Pawła II [9]. Nad wejściem znajduje się wsparty na dwóch kolumnach i dwóch półkolumnach balkon chóru. Umieszczone tam organy (są to 40 głosowe organy firmy JOHANUS [8]) znajdują się po bokach ogromnej rozety nad drzwiami wejściowymi.

Za zakrystią znajdują się dodatkowe pomieszczenia, które zostały zagospodarowane w latach 90-tych XX wieku. W pierwszym z nich, saloniku recepcyjnym, wykonano kolumny z czerwonego marmuru albańskiego zwieńczone czarnymi granitowymi głowicami i dzielone malachitowym pasem, ściany pokryto gipsem sztukatorskim i odnowiono. Na ścianach zawieszono zamówione dwa duże obrazy olejne świętych Apostołów Piotra i Pawła oraz lustro. Pomieszczenie wyposażono w meble angielskie. W zakrystii ministranckiej wykonano posadzkę marmurową, zagospodarowano funkcjonalnymi szafami na szaty, naczynia, paramenty i księgi liturgiczne, urządzono też niewielką łazienkę. Na ścianach zawieszono zamówione dwa duże obrazy olejne świętych Wojciecha i Biskupa Stanisława [8].

Plebania i dom parafialny

Za świątynią znajduje się utrzymana w podobnym stylu plebania [3]. Została ona połączona z wybudowanym później domem parafialnym. Jest dwukondygnacyjna, z wysokim parterem, wyniesionym tarasem od strony kościoła oraz półkolistym wykuszem na parterze od południa. Główne wejście prowadzi od zachodu, gdzie znajduje się plac połączony bramą z ul. Szumiącą.

W latach 1982-1986 trwało wznoszenie domu parafialnego im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego. Budowa została zakończona poświęceniem przez kard. Józefa Glempa 3 września 1986 roku [6]. Dom parafialny powstał w modernistycznym stylu, na planie litery L, o białych elewacjach. W domu parafialnym znajduje się część mieszkalna oraz ogólnodostępna. W tej drugiej mieszczą się sale spotkań parafialnych, szatnie, pomieszczenia kancelaryjne, sanitarne i zaplecze kuchenne. Jest też biblioteka parafialna oraz działa kawiarenka parafialna „U Świętych Apostołów Piotra i Pawła". Wielka sala konferencyjna ma 170 miejsc [8].

W latach 2005-2006 przeprowadzono kapitalny remont plebanii. Przebudowano łącznik, w którym powstała stołówka z zapleczem kuchennym i sanitariatami. Powstały z piaskowca nowe amfiladowe schody do budynku plebanijnego. Zagospodarowano też otoczenie, m.in. przeniesiono figurę Matki Bożej [8].

W 2007 roku przeprowadzono kapitalny remont domu parafialnego, m.in. wybudowano szyb windowy, całość budynku pokryto nową blachą, wstawiono 68 nowych okien, wykonano aranżację poddasza oraz wymieniono instalacje. Przebudowie i poddano wejście, powstał tympanon wsparty na czterech kolumnach. Od strony północnego ogrodu powstała sala z zapleczem sanitarnym i kuchennym, do której prowadzi aleja w pobliżu stawu północnego ogrodu [8].

Ogród

W ogrodzie wokół kościoła znajdują się dwie figury Matki Bożej oraz figura Pana Jezusa dźwigającego krzyż [8] z 1946 roku. Kapliczka maryjna z 1903 roku opatrzona jest napisem „Pod Twoją obronę uciekamy się” (zapewne została tutaj przeniesiona) [3]. Zapewne, zanim powstał kościół i parafia, mieszkańcy Pyr i okolic modlili się przed tą figurą [9]. Jest tu również kilka krzyży misyjnych.

Z tyłu domu parafialnego znajduje się ogród w stylu włoskim, który powstał w latach 90-tych XX wieku. Oczyszczono wówczas staw, wykonano nasadzenia, aleje, fontanny, altanę i oświetlenie [8]. Pośrodku ogrodu rośnie okazały już dąb. Teren ozdabiają również inne drzewa i krzewy, m.in. buki, cisy, jałowce i rododendrony [9].

Mieszkańcy okolicznych wsi rozpoczęli starania o budowę ośrodka duszpasterskiego w 1922 roku, wznosząc drewnianą kaplicę św. Antoniego, którą poświęcił proboszcz parafii służewskiej [3].

Tutejsza parafia została erygowana 10 marca 1946 roku [3] przez ks. Zygmunta Choromańskiego z części parafii Świętej Katarzyny na Służewie. Fakt ten potwierdził kard. August Hlond 29 czerwca 1947 roku [4].

Jesienią 1944 roku, Po upadku Powstania Warszawskiego w 1944 roku do Pyr przybył ks. Henryk Kałczyński, angażując się duszpastersko przy istniejącej kaplicy. Pojawił się wówczas pomysł utworzenia nowej parafii. Zaczęto gromadzić materiał na budowę kościoła, najpierw ze zburzonej kamienicy przy ul. Marszałkowskiej 20 należącej do rodziców ks. Kałczyńskiego. Mieszkańcy Pyr zwozili cegłę ze zburzonej Warszawy, z takich miejsc jak ul. Koszykowa 11b, Marszałkowska 33, Piusa XI, 9, 30 i 32, Krucza 19 i 21, Wilcza 30, Wspólna 40, Aleje Jerozolimskie, Śniadeckiego 15, Żurawia 13, Plac Mirowski 10, Mokotowska 42, Prądzyńskiego 27, Grzybowska 57, Polna 6, plebania z kościoła Wszystkich Świętych, kościół Matki Boskiej Częstochowskiej przy ul. Łazienkowskiej [4].

Budowę fundamentów rozpoczęto 9 listopada 1946 roku Złożono pod nimi trzy przedwojenne srebrne monety (dwie pięcio- i jedna dziesięciozłotowa z wizerunkiem Marszałka Józefa Piłsudskiego). Poświęcenia kamienia węgielnego dokonał bp Wacław Majewski 29 czerwca 1947 roku. Akt erekcyjny, zamknięty w mosiężnej łusce pocisku armatniego z II wojny światowej, został zamurowany w filarze z prawej strony prezbiterium [4]. Świątyni nadano, nietypowy na tamte czasy, styl neoromański [3].

W 1951 roku władze komunistyczne, bez podania przyczyny, nakazały wstrzymanie budowy. Jednak ks. Kałczyński wraz z parafianami nie przerwali prac [4]. Budowę ukończono w 1973 roku [3]. Świątynie konsekrował 14 września 1973 roku kard. Stefan Wyszyński [1]. W trakcie tej uroczystości w mensie ołtarza zamurowano relikwie św. Agnieszki i św. Grzegorza [4] oraz wyrzeźbiono pięć krzyży [5].

W latach 80-tych XX wieku świątynia uzyskała bogaty wystrój rzeźbiarski [3]. Położono mozaikę w prezbiterium [4]. Powstał też dom parafialny [6].

Większość elementów dekoracyjnych świątyni powstało na przełomie XX i XXI wieku. W latach 1995-2001 wykonano malachitowy blat stolika w zakrystii. Zagospodarowano też pomieszczenia za zakrystią: salonik recepcyjny, zakrystię ministrancką oraz szatnię i magazyn. Przed prezbiterium, kaplicą Matki Bożej Częstochowskiej i ołtarzem Wniebowzięcia N.M.P. zamontowano masywne, dębowe balustrady. Wykonano cztery dębowe konfesjonały. Oświetlono stacje Drogi Krzyżowej i zakupiono organy [8].

W pracach zewnętrznych naroża, okna i balkony wieży obłożono w latach 90-tych XX wieku płytami z piaskowca. Na frontonie kościoła arkadowy przedsionek [8]. Teren wokół kościoła, plebanii i domu parafialnego ogrodzono. Powstało siedem bram, z których trzy otwierają się zdalnie. W alejce prowadzącej do plebanii wykonano ogrodzenie kute ze stylizowaną dwuskrzydłową bramą [8].

W latach 2002-2004 wymieniono więźbę dachową, a dach pokryto blachą miedzianą. Wykonano remont posadzki i schodów głównych oraz podjazd dla niepełnosprawnych. Na wieży pojawiły się dębowe okna oraz balustrady. Kaplica Matki Bożej Jasnogórskiej otrzymała drewnianą okładzinę. Przed wejściem umieszczono figury apostołów, a w 2003 roku na elewacji transeptu kamienną Pietę [8].

W 2004 roku wykonano gruntowny remont wnętrza, w tym wymianę instalacji elektrycznej oraz odnowę tynków, witraży i posadzki. W wejściu głównym zainstalowano podwójne drzwi dębowe. W kruchcie umieszczono marmurowe kropielnice, a nad jedną z nich siedemnastowieczną, marmurową Pietę. W prezbiterium ustawiono tron papieski [8].

W latach 2005-2007 przeprowadzono remont plebanii i domu parafialnego [8].

8 stycznia 2019 roku w kościele zasłabł proboszcz Stanisław Kalinowski. Przeniesiono go na plebanię, gdzie zmarł [7].