Gmach Ministerstwa Edukacji i Nauki (al. Jana Chrystiana Szucha #25) [1] został zaprojektowany w stylu zwanym nowym klasycyzmem, zaliczanym do tzw. klasycyzmu redukcyjnego. Nawiązuje do architektury faszystowskiej Włoch czy Niemiec [1]. Ma cztery kondygnacje (oraz jedną podziemną, przeznaczoną na pomieszczenia techniczne i magazyny) i wysokość 16.5 metra. Jest w nim sześć klatek schodowych. Powierzchnia całkowita wynosi 16176 m2. Budynek został zaplanowany na ok. 350 osób. Powstał w technologii tradycyjnej murowanej. Zewnętrzne ściany wykonano z cegły pełnej o grubości 55 cm klasy 10MPa na zaprawie cementowej, a ściany działowe z cegły o grubości 15 cm [4].

Fasada posiada osiowy podział, zaakcentowany pośrodku olbrzymimi (niemal do wysokości czwartego piętra) propylejami, których silnie podkreślone piony równoważy po obu bokach poziome żebrowanie pasma parterowego. Okna trzech najwyższych kondygnacji ujęte zostały w wąskie wspólne obramienia kamienne. U góry elewację zamyka płytki i skromny gzyms. Fasada wyłożona jest śląskim dolomitem o ciepłym odcieniu [29]. Nad portykiem wejściowym z podwójnymi filarami znajduje się wyrzeźbiony orzeł, nawiązujący do godła Polski [1] o silnie zgeometryzowanych formach, projektu Jana Kurzątkowskiego, wykonany przez Karola Tchorka [6]. Został on wyrzeźbiony jeszcze zanim III Rzesza przyjęła sobie podobnego orła za godło [7]. Nad wejściem znajdował się początkowo (nieistniejący już) napis: Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego [6].

Między filarami prowadzi wejście na główny, frontowy dziedziniec [5] dziedziniec z gwiazdą (court d-honneur, nazwa się wzięła od wzoru posadzki, układającego się w ośmioramienną gwiazdę) [37]. Architektura dziedzińca jest powtórzeniem wątku propylejów [29]. Pilastry ustawione pojedynczo są wydłużone, podkreślone przez zachowanie kanonicznych części głowic i architrawu, które w stosunku do wysokości słupów wydają się skromne. Całość spięta jest u góry klamrą szerokiej attyki. Wyraziste są latarnie ścienne, okalające dziedziniec [30]. Na elewacji od strony dziedzińca znalazły się trzy płaskorzeźby autorstwa Tchorka: Nauka, Kultura i Religia [6]. Na posadzce zachował się oryginalny wzór ułożenia płyt chodnikowych (88 jasnych płyt jest oryginalnych) [25]. Na osi głównej znajduje się w głębi drugi wewnętrzny dziedziniec z obszernym basenem, okolonym kwietnikami i zieleńcami [29]. Są też cztery półzamknięte dziedzińce boczne, tworzące charakterystyczny układ grzebieniowy (są obecnie obudowane budynkami). Dzięki temu rozwiązaniu wszystkie sale w gmachu zostały doświetlone [5]. Na podwórzach bocznych widoczna jest krata [29], a na jednym z dziedzińców ślady po kulach z czasów okupacji [25]. Obecnie dziedzińce służą za parkingi dla pracowników.

Wnętrza

Projektując układ komunikacyjny, oddzielono ruch urzędników od ruchu interesantów. Z tego względu frontowe, reprezentacyjne wejście przeznaczone zostało dla głównych urzędników oraz interesantów, natomiast dla personelu biurowego przewidziano boczne wejścia [28]. po lewej i prawej stronie pod słupami propylejów, gdzie znalazły się też szatnie w postaci szafek po 150 po każdej stronie [29].

Autora projektu wnętrz wybrano w drodze konkursu ogłoszonego w trakcie wznoszenia gmachu. Został nim Wojciech Jastrzębowski, który użył stylu polskiej sztuki stosowanej, czyli rodzimej odmiany art déco. Wyposażenie według jego projektu ograniczono ostatecznie do sali konferencyjnej, poczekalni i gabinetów ministra. Pozostałe wnętrza miały być uzupełniane w kolejnych latach [6]. Większość mebli wytworzyło Towarzystwo Akcyjne Warszawskiej Fabryki Mebli Stylowych Zdzisław Szczerbiński i Spółka, istniejące do 1936 roku. Ironią jest, że w czasie Powstania Warszawskiego, gdy w gmachu przy Szucha funkcjonowało Gestapo, w tej fabryce mieściła się przez pewien czas Komenda Główna AK [23]. Najlepiej zachowane przestrzenie gmachu mieszczą się na pierwszym piętrze [25].

Wnętrza wykończono wyłącznie z materiałów krajowych z wyjątkiem parapetów okiennych (marmur włoski) i niektórych słupów oraz okładzin ścian (marmur czeski) [30]. Wnętrza parteru i schody wykonano z marmurów kieleckich. Z uwagi na wyczerpanie złóż część odnowionych okładzin pochodzi z kamieniołomów Szewce i Bolechowice [14].

Po wejściu do budynku obszerny, dobrze oświetlony hall, kieruje ruch na boki oraz na piętro, dokąd po obu stronach prowadzą otwarte, trójbiegowe schody [29]. Są one nieco oddalone od głównego wejścia, przez co powstał przed nimi monumentalny pasaż poprzeczny, który powtarza się na wszystkich kondygnacjach. Na trzeciej kondygnacji pasażu znalazła się sala odczytowa [28]. Hall utrzymany został w kolorystyce ciepło-szarej. Marmurowe okładziny słupów, ścian i posadzki kontrastują z granatem chodnika i bielą stropu [29]. Wyłożenie holu marmurem i wapieniem potęguje wrażenie luksusu, podobnie jak obłożenie kamieniem słupów konstrukcyjnych. Kamienne pochwyty dodano też do balustrad schodów [6].

Boczne klatki schodowe oświetlone są przez [23] ogromny żyrandol, zwany pająkiem. Ciągnie się przez trzy piętra [23] i ma 13 metrów długości [6]. Istnieje od początku powstania budynku [23]. Wykonany z mosiądzu na kształt pnia palmy rozciągnięty jest od najwyższego piętra aż do parteru, oświetlając schody w kilku miejscach [37]. Został wykonany, tak jak m.in. żyrandole na korytarzach, w gabinecie ministra i sali posiedzeń, w Fabryce Żyrandoli Elektrycznych Antoniego Marciniaka [6]. Obecnie świetlówki do niego wykonywane są na zamówienie przez polską hutę szkła [23].

Po wejściu do budynku widoczny jest jeden z ośmiu zrekonstruowanych charakterystycznych zegarów [23] w formie sześcianów. Robiły wrażenie nie tylko kształtem (prosta stalowa rama, cztery białe cyferblaty z czarnymi wskazówkami, widoczny z zewnątrz mechanizm) ale też że były napędzane prądem i były połączone z zegarem-matką [37]. Obecnie nastawiane są drogą radiową [23].

W gmachu oprócz wind osobowych zamontowano windę towarową. Windy instalowane były przez Warszawską Fabrykę Dźwigów Flohr [6].

Na każdym piętrze znalazły się obszerne widne poczekalnie, łączące dwie klatki schodowe [29]. Ściany poczekalni na pierwszym piętrze pokryto stiukiem w kolorze niebieskim. Poczekalnię poprzedza przeszklone przepierzenie z drzwiami projektu Jastrzębowskiego [6]. Korytarze zostały przeważnie jednostronnie oświetlone, malowane żółto, który to kolor został nazywany barwą ministerialną [29]. Kontrastuje z granatowymi chodnikami na schodach i korytarzach, które dostarczył skład Zygmunta Kiltynowicza [6]. Posadzki powstały w postaci klepki dębowej układanej w jodełkę na styk [4], a w mniej reprezentacyjnych przestrzeniach wspólnych i pomieszczeniach gabinetów podłogi pokryto parkietami na podkładzie asfaltowym. Drzwi sosnowe, podobnie jak okna, pomalowano na kolor biały [6].

W gmachu jest ponad 400 pomieszczeń [25] i pierwotnie wszystkie miały okna [29]. Największym jest sala posiedzeń [6] im. Anny Radziwiłł [12]. Sala ma wysokość półtorej kondygnacji. By uzyskać ten efekt, Mączeński umieścił jej żelbetowy, kasetonowy strop w połowie drugiego piętra [37]. Została obłożona jesionową boazerią. Nad jesionowymi drzwiami umieszczono supraporty ze zgeometryzowanym wzorem. Na przeciwległych krótszych ścianach zawieszono naprzeciw siebie portrety Józefa Piłsudskiego i prezydenta Ignacego Mościckiego. Ściany pokryto zielono-żółtą tkaniną dekoracyjną, wykonaną przez Spółdzielnię Ład. Jastrzębowski zaplanował do sali stół konferencyjny i krzesła, które ostatecznie nie powstały [6]. Oryginalnych krzeseł nie zachował się komplet, dlatego część została dorobiona z innego drewna i dziś różnią się odcieniem [23]. Sala mieści ok. 50 osób. Tkanina na ścianie została zrekonstruowana po wojnie przez jedną z łódzkich manufaktur na podstawie skrawka oryginalnego materiału wielkości dłoni [25]. Żeby zamontować w sali rzutnik multimedialny, ministerstwo musiało zwrócić się do konserwatora zabytków o pozwolenie [23].

Pokoje dla urzędników miały wymiary 5 x 3 m, większe były pokoje dla referentów, dyrektorów i ministra [29]. Gabinet ministra znajduje się na pierwszym piętrze. Wchodzi się do niego przez przestronny sekretariat. Ozdobą gabinetu są kunsztowne wykończone drzwi oraz częściowo oryginalne drewniane meble [25]. Na podłodze ułożono taflowe parkiety. Jesionowa boazeria jest podobna jak w sali posiedzeń. Pierwotnie pierwszy pokój ministra pokrywała tkanina pracowni Ład. Amfiladowy układ pomieszczeń pozwalał na otwarcie szeregu drzwi aż do gabinetu podsekretarza stanu i utworzenia dużego apartamentu (sekretariat, gabinet, biblioteka, sala posiedzeń i sala kopernikowska [37]). W pomieszczeniu uwagę zwracają dwie supraporty. Jedna z nich to Alegoria natury. Przedstawia kobietę trzymającą w ręku gałązkę z owocami. Towarzyszą jej kobieta z nietoperzem i półksiężycem pod stopami oraz mężczyzna z gwiazdą. Druga supraporta to Alegoria kultury. Ta przedstawia mężczyznę z książką w dłoni. Towarzyszą jej postacie alegoryczne z atrybutami: lirą, czaszką i klepsydrą. Autorem supraport był Józef Below (często przypisywane są błędnie Stanisławowi Komaszewskiemu [5]) [6]. Początkowo Minister i podsekretarz Stanu mieli swoje mieszkania w lewem skrzydle frontowej części gmachu [29].

W dawnej bibliotece znalazły się supraporty Zoologia i Architektura. Ich autorstwo przypisuje się Stanisławowi Komaszewskiemu [6].

Budynek często grał w filmach, zwłaszcza wojennych m.in. w Stawce większej niż życie, Czasie honoru, Samsonie, Akcji pod Arsenałem czy Kamieniach na szaniec [37].

Ministerstwo Edukacji i Nauki

Pierwszym centralnym urzędem państwowym w Polsce zajmującym się sprawami oświaty i wychowania była utworzona w dniu 14 października 1773 roku Komisja Edukacji Narodowej. Uznaje się ją za pierwsze na świecie ministerstwo tego typu. Po zaborach, 1 lutego 1918 roku zostało utworzone Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Był to centralny organ administracji rządowej, mający sprawować pieczę nad szkolnictwem wszelkich stopni i typów, opieką nad nauką, literaturą i sztuką, nad archiwami, bibliotekami, czytelniami, muzeami i teatrami oraz realizacją zadań państwa w sprawach wyznaniowych. Ministerstwo wyłoniło się z przekształcenia Departamentu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Tymczasowej Rady Stanu [22].

Funkcję Ministra pełnili kolejno: Antoni Ponikowski (1917-1918), Ksawery Prauss (1918-1919), Jan Łukasiewicz (1919), Tadeusz Łopuszański (1919-1920), Maciej Rataj (1920-1921), Antoni Ponikowski (1921-1922), Julian Nowak (1922), Kazimierz Władysław Kumaniecki (1922), Józef Mikułowski-Pomorski (1922-1923), Stanisław Głąbiński (1923), Stanisław Grabski (1923), Bolesław Miklaszewski (1923-1924), Jan Zawidzki (1924-1925), Stanisław Grabski (1925-1926), Józef Mikułowski-Pomorski (1926), Antoni Sujkowski (1926), Kazimierz Bartel (1926-1927), Gustaw Dobrucki (1927-1928), Kazimierz Świtalski (1928-1929), Sławomir Czerwiński (1929-1931), Janusz Jędrzejewicz (1931-1934), Wacław Jędrzejewicz (1934-1935), Konstanty Chyliński (1935), Wojciech Świętosławski (1935-1939) [35].

Po II wojnie światowej resort właściwy dla spraw oświaty i wychowania nosił różne określenia [22]. W 1944 roku na stanowisko kierownika Resortu Oświaty PKWN powołano Stanisława Skrzeszewskiego (1944-1945), który też został pierwszym ministrem w powstałym w 1945 roku Ministerstwie Oświaty [22]. Następnie byli to: Czesław Wycech (1945-1947), Stanisław Skrzeszewski (1947-1950), Witold Jarosiński (1950-1956), Feliks Baranowski (1956), Władysław Bieńkowski (1956-1959), Wacław Tułodziecki (1959-1966). Henryk Jabłoński (1966-1972) był ministrem oświaty i szkolnictwa wyższego, a następnie stanowisko otrzymało nazwę ministra oświaty i wychowania, którym byli: Jerzy Kuberski (1972-1979), Józef Tejchma (1979-1980), Krzysztof Kruszewski (1980-1981), Bolesław Faron (1981-1985), Joanna Michałowska-Gumowska (1985-1987) [36].

W okresie 1987-1989 istniało Ministerstwo Edukacji Narodowej PRL, w którym tekę ministra sprawowali: Henryk Bednarski (1987-1988), Jacek Fisiak (1988-1989) oraz Henryk Samsonowicz (1989). Po roku 1989, ministrami Edukacji Narodowej byli: ponownie Henryk Samsonowicz (1989-1990), Robert Głębocki (1991), Andrzej Stelmachowski (1991-1992), Zdobysław Flisowski (1992-1993), Aleksander Łuczak (1993-1995), Ryszard Czarny (1995-1996), Jerzy Wiatr (1996-1997), Mirosław Handke (1997-2000) oraz Edmund Wittbrodt (2000-2001). W 2001 roku w wyniku połączenia dwóch resortów powstało Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu. Na jego czele znaleźli się: Krystyna Łybacka (2001-2004) oraz Mirosław Sawicki (2004-2005). W 2005 roku ponownie istniało Ministerstwo Edukacji Narodowej, którym kierował Mirosław Sawicki (2005), a w 2006 roku Ministerstwo Edukacji i Nauki, w którym ministrem został Michał Seweryński (2005-2006). Od 5 maja 2006 roku istniało Ministerstwo Edukacji Narodowej z ministrami: Romanem Giertychem (2006-2007), Ryszardem Legutko (2007), Katarzyną Hall (2007-2011), Krystyną Szumilas (2011-2013), Joanną Kluzik-Rostkowska (2013-2015), Anną Zalewską (2015-2019), Dariuszem Piontkowskim (2019-2020) i Przemysławem Czarnkiem (2020). Od 1 stycznia 2021 stanowisko Ministra Edukacji i Nauki pełni Przemysław Czarnek [36].

W latach 50-tych XX wieku na frontowej ścianie po lewej stronie wejścia do budynku odsłonięto wykonaną z piaskowca tablicę pamięci Karola Tchorka [9] z napisem: "Miejsce uświęcone krwią Polaków poległych za wolność Ojczyzny. W podziemiach tego gmachu zamienionego w latach 1939-1944 na siedzibę gestapo hitlerowcy torturowali i zabijali patriotów polskich” [10].

Osadzeni, więzieni i mordowani w gmachu zostali upamiętnieni na Grobie Nieznanego Żołnierza napisem na jednej z tablic: PAWIAK – AL. SZUCHA 1939–1945 [9].

Muzeum Walki i Męczeństwa

Wejście do mauzoleum walk i męczeństwa znajduje się po lewej stronie kolumnady [7]. Odwiedzający rozpoczynają zwiedzanie od westybulu [17]. Na filarze umieszczono motto „Łatwo jest mówić o Polsce…”. Jest tu pierwsza z etiud filmowych: Twarze zamęczonych (prezentuje historię miejsca oraz nazwiska i twarze zmarłych w wyniku tortur) [27]. Następnie przechodzi się do korytarza równoległego do korytarza z celami-izolatkami, gdzie umieszczono cztery stanowiska multimedialne [17]: Wojna obronna i okupacja, Droga z Pawiaka na Szucha, Terror i opór (mapa egzekucji i działalność podziemna) i Pamięć (biogramy więźniów) [27]. Dalej przejście prowadzi do pomieszczeń aresztu. Na wprost po prawej stronie są cztery cele zbiorowe (tzw. tramwaje). Przy nich odtwarzana jest etiuda Znaki osaczenia, a dalej przy kracie oddzielającej areszt od reszty gmachu etiuda Wola przetrwania [27]. Tą drogą prowadzono więźniów na przesłuchania, a w znajdującej się obok komórce Niemcy składali ciała osób zamordowanych podczas śledztwa [9]. Na prawo od cel zbiorowych jest pokój dyżurnego gestapowca. W gablocie umieszczono narzędzia tortur, a po przeciwnej stronie drewniany kozioł do bicia więźniów. Na biurku rozłożono akta, pistolet oraz maszynę do pisania w której w wałek wkręcony jest protokół z przesłuchania. Obok stoi wieszak na którym wisi płaszcz, czapka oraz pas z kaburą pistoletu. Na ścianie umieszczono portret Adolfa Hitlera [9]. Na prawo od pokoju strażników jest przejście do dziesięciu izolatek. Przy wejściach do poszczególnych cel zawieszono tabliczki z inskrypcjami wykonanymi przez więźniów. W izolatce nr 10 umieszczono urny z prochami pomordowanych w niemieckich obozach koncentracyjnych. W tej części odtwarzane są nagranie Świadectwa prawdy oraz etiudy Ślady męki i Obrazy przesłuchań (czytane przez aktorów grypsy i relacje więźniów [9]) [27].

Piwnice udostępniono zwiedzającym 1 września 1947 roku. Początkowo eksponowano tylko zachowane wnętrza, w takim stanie, jaki pozostawili po sobie Niemcy [17].

2 października 1947 roku Wydział Muzeów i Pomników Martyrologii Polskiej Ministerstwa Kultury i Sztuki ogłosił konkurs na ekspozycję muzeum w podziemiach gmachu. W komisji byli: Roman Gutt, Jerzy Hryniewiecki, Kazimierz Marczewski, Zygmunt Skibiński, Zbigniew Stępiński, Ludwik Rajewski). Nagrodzono Franciszka Masiaka i Kazimierza Kamlera za projekt elewacji frontowej, ten sam zespół za projekt krypty w westybulu, Franciszka Krzywdę-Polkowskiego za projekt elewacji od dziedzińca oraz Jana Bogusławskiego i Czesława Wielhorskiego za projekt wejścia do krypty. Do realizacji w 1949 roku skierowano projekt Masiaka, Kamlera i Musiałowicza przy współudziale Adama Prockiego [27].

W zrealizowanym projekcie mauzoleum schodziło się w dół do krypty po kilku stopniach schodów. Na wprost wejścia umieszczono dwa wielkie miecze wykonane przez Adama Prockiego, oświetlone tak, że na przeciwległą ścianę rzucały cienie krzyży. W westybulu umieszczono trzy witraże autorstwa Henryka Musiałowicza, wykonane przez S. Powalisza (Męczeństwo, Walka i Zwycięstwo) oraz znicz. W pokoju podoficera dyżurnego aresztu prezentowano narzędzia tortur, które Niemcy pozostawili w czasie ewakuacji w styczniu 1945 roku. Ponad trzema oknami westybulu osadzono w ścianie wykonane z patynowanej miedzi litery, tworzące napis: Mauzoleum Walki i Męczeństwa 1939-1945, a między kratami okien, również z patynowanej miedzi, wieńce laurowe (zdemontowano je zapewne podczas zmiany ekspozycji). Zrekonstruowano wówczas drzwi do izolatek i kraty do cel zbiorowych [27].

Otwarcie Mauzoleum miało miejsce 18 kwietnia 1952 roku. Na przełomie 1957 i 1958 roku ekspozycję rozbudowano o gabloty z fotokopiami dokumentów i planszami przedstawiającymi martyrologię Polaków, które umieszczono w korytarzu prowadzącym do cel zbiorowych, równoległym do korytarza z izolatkami. Na ścianach zawieszono fotografie wybranych inskrypcji z cel oraz niemieckie obwieszczenia o egzekucjach. Pokój dyżurnego gestapowca urządzono na wzór pokojów przesłuchań, znajdujących się na wyższych piętrach gmachu. Autorem ekspozycji był Z. Przybył, projektów plastycznych J. Cieślak, a rysunki wykonał Mieczysław Kościelniak [27]. Mauzoleum było podporządkowane Prezydium Rady Narodowej m. st. Warszawy [32].

W latach 1962-1964 zespół konserwatorów z Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie pod kierownictwem Heleny Trzcińskiej zinwentaryzował i sporządził dokumentację fotograficzną znajdujących się na ścianach 1260 inskrypcji wykonanych przez więźniów. W 1966 roku przeprowadzono po raz pierwszy ich konserwację, następnie w latach 1988, 2006-2007 [27] i 2021-2022 [13].

1 lipca 1964 roku otwarto nową ekspozycję według scenariusza Marii Rutkiewiczowej i Zofii Tkacz oraz projektu plastycznego Barbary Cybulskiej. Na wprost wejścia umieszczono napis z izolatki nr 6, który stał się mottem Mauzoleum: „Łatwo jest mówić o Polsce, Trudniej dla niej pracować, Jeszcze trudniej umrzeć, A najtrudniej cierpieć”. Napis otaczała konstrukcja z rur z jedenastoma nieustannie palącymi się płomieniami gazowymi. W korytarzu prowadzącym do cel zbiorowych na ścianie od strony bocznego dziedzińca rozmieszczono niemieckie obwieszczenia o egzekucjach i ręcznie pisaną listę zmarłych w wyniku tortur. Po przeciwnej stronie postawiono gabloty, w których eksponowano m.in. niemieckie dokumenty, relacje i grypsy więźniów, plan Warszawy z drogą z Pawiaka na Szucha czy prasę konspiracyjną. Obok gablot umieszczono dużą czarną tablicę z nazwiskami oprawców. Bez zmian pozostawiono cele i pokój dyżurnego gestapowca, w korytarzu obok ustawiono radioodbiornik [27]. Pojawiły się wówczas niekoniecznie prawdziwe napisy: "niech żyje PPR", "Gwardia Ludowa", "NIECH PRZEZ nasze męki i cierpienia powstanie lepsza POLSKA POLSKA LUDOWA W. S." Zniknęły też rzucające cienie krzyże. W praktyce powstało Muzeum Armii Ludowej i Gwardii Ludowej. Wystrój sugerował, że tylko GL-owcy i AL-owcy byli bohaterami podziemnej walki z Niemcami. W październiku 1964 roku Mauzoleum zostało włączone do Muzeum Historii Polskiego Ruchu Rewolucyjnego [27].

Po kilku latach umieszczono na podłodze płytę z czarnego marmuru z urnami zawierającymi prochy pomordowanych w niemieckich obozach koncentracyjnych. Od końca lat 70-tych XX wieku zwiedzający mogli wysłuchać na wstępie nagrania z historią tego miejsca (w pięciu językach). W 1988 roku płomienie gazowe zamieniono na lampy elektryczne [27].

Od 30 stycznia 1990 roku Mauzoleum Walki i Męczeństwa stało się placówką podległą Muzeum Niepodległości. Dodano wówczas fotografie ofiar gestapo z odmiennych nurtów politycznych. Ekspozycja istniała do 2007 roku [27]. 17 lutego 2008 roku udostępniono nową wystawę według scenariusza Magdaleny Woltanowskiej, Joanny Gierczyńskiej i Witolda Żarnowskiego oraz projektu graficznego Żanety Govenlock i Violetty Damięckiej. Projekt stanowisk multimedialnych wykonał Jan Rusiński, a etiudy filmowe przygotowali: Rafał Kowalski, Jacek Chojecki i Robert Sajewicz. Była to druga w Warszawie, po Muzeum Powstania Warszawskiego, placówka muzealna z ekspozycją multimedialną [27].

Aleja Jana Christiana Szucha powstała jako część założenia placów gwiaździstych Osi Stanisławowskiej w połowie XVIII wieku. Obsadzono ją kasztanami i okopano rowami [20].

Dzisiejszy gmach znajduje się w południowo-wschodnim (słabo zagospodarowanym) narożniku drewnianego zespołu koszarowego, zwanego Barakami Ujazdowskimi, wzniesionego około 1852 roku z przeznaczeniem dla oddziałów garnizonu warszawskiego [24].

W 1862 roku baraki zostały zajęte przez litewski pułk piechoty Lejbgwardii, wchodzący w skład warszawskiej 3. Dywizji Piechoty Gwardii. Około 1890 roku drewniane baraki zastąpiono budynkami murowanymi i zaczęto nazywać je Koszarami Litewskimi [24].

Al. Szucha została nazwana w 1877 roku na cześć architekta i ogrodnika warszawskiego [18].

Po odzyskaniu niepodległości koszary zajęło Ministerstwo Spraw Wojskowych [24].

W latach 1921-1922 ulicy nadano imię Stefana Batorego, ale nazwa się nie przyjęła [20].

Na początku lat 20-tych XX wieku wydziały, referaty i departamenty Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego znajdowały się przy al. Ujazdowskich 17, 20, 37, przy ul. Chopina, na pl. Trzech Krzyży 6 oraz przy ul. Bagatela 12, biblioteka przy ul. Foksal 18, a Departament Sztuki przy ul. Nowogrodzkiej 21 [6], a w okresie 1917-1920 biura przenoszono blisko pięćdziesiąt razy [29].

W 1922 roku premier i minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego Antoni Ponikowski nakazał budowę nowego gmachu. Miał on utożsamiać powagę państwa [6]. Polecono Wydziałowi Budownictwa Szkolnego opracować program szczegółowy budowy, ogłosić konkurs na gmach i wszcząć starania do uzyskania terenu pod budowę [29]. Rezultatem konkursu wewnętrznego, pomiędzy pracownikami ministerstwa Zdzisławem Mączeńskim, Franciszkiem Eychhornem oraz Zdzisławem Rabskim [20], był program i szkic budowy pierwszego z autorów [29]. Zwycięski projekt zakładał budowę gmachu na planie kwadratu z wewnętrznymi dziedzińcami, które zapewniały dopływ światła [6]. W budynku zaplanowano oprócz biur ministerstwa, mieszkania ministra, wiceministra, kuratora i intendenta, kilka pokoi gościnnych, bibliotekę ministerialną, muzeum szkolne (10 sal), pomieszczenie dla kuratorium Okręgu Szkolnego Warszawskiego, a w suterenach składy do przechowywania przedmiotów sztuki o łącznej powierzchni użytkowej ponad 10 tys. m2 [37]. Część głównego gmachu miała wychodzić na eliptyczny plac przed przyszłym gmachem sejmowym. Dziedziniec przed głównym korpusem z kolumnadą na froncie zamykał perspektywę ulicy [28].

Jednocześnie starano się o działkę na tyłach zabudowań sejmu, ale marszałek Maciej Rataj nie zgodził się na oddanie tego terenu. W 1923 roku zwrócono się do Ministerstwa Spraw Wojskowych o przekazanie fragmentu działki przy al. Szucha [6], jednak z braku środków prowadzone działania zawieszono. W 1925 roku zrezygnowano z konkursu i opracowanie projektu oraz budowę powierzono Mączeńskiemu, nie uzyskano jednak kredytu na sfinansowanie budowy [29]. Teren otrzymano w grudniu 1926 roku po interwencji ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Kazimierza Bartla i Ministra Spraw Wojskowych marszałka Józefa Piłsudskiego u premiera [6]. Bartel zdecydował, że należy ogłosić zewnętrzny konkurs [29].

Laureatem tego konkursu, na który nadesłano 54 prac, okazał się [29] 6 marca 1927 roku [6] ponownie Zdzisław Mączeński, któremu powierzono przeprowadzenie budowy [29]. Pokonał on m.in. prace Stefana Sienickiego i Bohdana Pniewskiego czy Romualda Gutta i Rudolfa Świerczyńskiego [6].

W 1928 roku odbył się konkurs na wnętrza gmachu. Wygrał prof. Wojciech Jastrzębowski, dyrektor Departamentu Sztuki w Ministerstwie. Uzdolnienie studenci pod jego kierunkiem przygotowali projekty w stylu art déco [1]. Gmach został wyposażony w nowoczesne instalacje: centralne ogrzewanie, windy, elektryczność, wodociągi, kanalizację, wentylację, centralne zegary, sygnalizację dzwonkową i telefony [28].

Kamień węgielny wmurowano 28 września 1928 (1927 [37]) roku [6]. Do połowy grudnia 1927 roku ukończono roboty budowlane pierwszego piętra gmachu. W tym okresie na budowie pracowało od 135 do 350 ludzi [37]. Budowa gmachu trwała do 19 grudnia 1930 roku. Powierzchnia zabudowy wyniosła 5476 m2, a kubatura 56367 m3. Koszt budowy, razem z kosztem placu i rozbiórką istniejących na nim budynków, zamknął się w 6 mln zł [29]. Wykonawcą była firma budowlana Biuro Budowlane T. Czosnowski i Ska [1]. Kamień do obłożenia fasady miała dostarczyć firma Dolomity Śląskie, ale ostatecznie zamówiono kamień z kopalni w Jeleniu na Śląsku od przedsiębiorstwa Struktura [6]. Marmury dostarczył Polski Zakład Obrabiania Marmuru i Szkła (Katowice-Warszawa), meble biurowe m.in. firma H. Zieleziński, telefony automatyczne Ericsson, boazerie jesionowe Z. Szczerbiński i S-ka, a wykończenie podłóg wykonała firma Terrazyt [30].

W uroczystym poświęceniu budynku brali udział Kardynał Aleksander Kakowski, minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Sławomir Czerwiński oraz premier Walery Sławek [1]. Budynek był pierwszym gmachem ministerstwa w odrodzonej Rzeczypospolitej [6].

W okresie międzywojennym na parterze mieścił się Departament Wyznań, Wydział Budżetowo-Rachunkowy, Kancelaria Główna oraz część Wydziału Organizacyjno-Programowego Departamentu Szkolnictwa Ogólnokształcącego. Na I piętrze znalazły się: gabinety ministra, podsekretarza stanu (ich sekretariaty), poczekalnie łączące się z gabinetami, sala posiedzeń, biuro przepisywania pism, Wydział Prezydialny, Wydział Budownictwa Szkolnego, Wydział Wychowania Fizycznego, Wydział Higieny Szkolnej, Wydział Prawny, Wydział Sprawozdawczy Departamentu Ogólnego, a II piętrze Departament Szkolnictwa Ogólnokształcącego, a na III piętrze: Departament Nauki i Szkół Wyższych, Departament Szkolnictwa Zawodowego, Departament Sztuki i biblioteka ministerstwa z czytelnią pedagogiczną (pokój bibliotekarza, pokój na katalogi, czytelnię i magazyn na około 50 tys. tomów [37]). Reszta pomieszczeń takich jak: Pracownia Oświaty Pozaszkolnej, magazyn materiałów pisarskich, składnica akt, magazyn Wydziału Sprawozdawczego, stołówka dla pracowników, kotłownia oraz skład opału znajdowały się w suterenach [1]. Poza pomieszczeniami ministerialnymi w budynku były mieszkania dla woźnych oraz ogromne 300-metrowe mieszkanie dla ministra [2] (dwa salony reprezentacyjne i sześć pokoi), mieszkanie dla podsekretarzy stanu (pięć pokoi), mieszkanie intendenta gmachu, mieszkania stróży na bramach, woźnych, palacza, szofera a także garaż z warsztatem na dwa samochody [37].

Na dziedzińcu umieszczono obszerny zbiornik wodny z zieleńcem. Można go było podziwiać z holu głównego i poczekalni na piętrach. Przez główne wejście do gmachu wchodzili tylko wyżsi urzędnicy ministerstwa, niżsi rangą używali wejść bocznych, znajdujących się w portyku za pierwszą parą filarów. Po pozostawieniu tam okryć wierzchnich wchodzili po wewnętrznych schodach na wyższe piętra, gdzie mieściły się ich gabinety. Na pierwszym piętrze, obok sali posiedzeń i gabinetu ministra, znajdował się gabinet podsekretarza stanu oraz przyległy do niego sekretariat [6].

Na początku okupacji budynek został zajęty przez Wehrmacht [8], a 1 (7 [9]) października 1939 roku o godz. 6:30 [27] przejęła go IV Grupa Operacyjna Policji Bezpieczeństwa [1]. W pierwszych dniach urzędowania funkcjonariusze niemieckiej policji wyrzucili polskie akta ministerialne na korytarze, strych i podwórza [34]. 26 października 1939 roku [27] gmach stał siedzibą Urzędu Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Dystryktu Warszawskiego (Der Kommandeur der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienstes für den Distrikt Warschau – KdSW, przekształcony z IV grupy [27]) [1]. Parter zajmowała administracja [27]. Pierwsze, drugie oraz część trzeciego piętra budynku zajmował największy departament hitlerowskiej policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei, Sipo), czyli Wydział IV Geheime Staatspolizei (Gestapo). Na trzecim piętrze mieściła się też Służba Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst, SD) [15] w pokojach 301 oraz 307 do 327, jednorazowo pracowało tu 20-30 funkcjonariuszy [16]. Pierwszym szefem Urzędu był Josef Meisinger, a w 1941 roku zastąpił go Ludwig Hahn [9]. W pokoju 240 urzędował Alfred Milke, a w pokoju 228 Ewald Lange i Herbert Schulz. Podobno Niemcy pozostawili w pokojach zdjęcia przedstawiające krajobrazy Polski, a akta osobowe zatrzymanych trzymali w teczkach z naklejkami "Badania nad oświatą pozaszkolną w Polsce" [16].

Wydział IV składał się z pięciu referatów: A (II piętro, pokoje 201-260 [16], zwalczanie polskiego ruchu oporu), B (II piętro [16], kościoły, wolnomularstwo, sprawy żydowskie), C (I piętro, pokoje 105-115 [16], wywiad, zakładnicy, więzienie śledcze, emigranci i cudzoziemcy), E (III piętro, pokoje 359-374 [16], kontrwywiad, szpiegostwo gospodarcze, sprawy graniczne i paszportowe, dezerterzy z armii niemieckiej) i N (III piętro [16], zbieranie i analiza informacji, donosy i meldunki konfidentów) [9]. Na III piętrze był też gabinet Sonderkommando Spilker oraz Sonderkommando IV ES des RSHA. W referacie A pracowało 100 osób, w referacie B 30 osób, w referacie C 30 osób, w referacie D 10 pracowników, a w referacie E 40 osób. Referat N liczył 10 ludzi. Sonderkommando Spilker tworzyło 10 pracowników. Łącznie było tu 260-300 pracowników [16], którzy mieszkali w pobliskich budynkach (al. Szucha zmieniono na Straβe der Polizei, ulica Policyjna) [1]. Budynek stał się centrum dzielnicy niemieckiej [8]. Gmach był pilnie strzeżony przez łańcuch posterunków, dodatkową ochronę zapewniały jednostki tzw. policji porządkowej i ochronnej (Ordnungspolizei) stacjonujące w sąsiednim gmachu. W późniejszym okresie ulicę z obu stron przegrodzono szlabanami, przy których wybudowano betonowe bunkry [9].

Na przełomie 1939 i 1940 roku Niemcy przystosowywali budynek do nowych potrzeb. Wraz z częścią akt wywieziono księgozbiory biblioteki [1]. Na początku 1940 roku Niemcy okratowali okna, kraty zainstalowano również w korytarzu na parterze i w suterenach [34]. W 1943 roku gmach wzmocniono, wznosząc mur dookoła, który pełnił też funkcję miejsca straceń miejscowej ludności [23].

Parter i przyziemie lewego skrzydła zamieniono w więzienie śledcze (Hausgefängnis) [1]. W celu dostosowania obiektu przebudowano część pomieszczeń archiwum [15]. Codziennie przesłuchiwano tutaj do 100 osób, przywożonych z Pawiaka, innych więzień dystryktu warszawskiego lub aresztowanych w czasie łapanek. Więźniowie, czekając na przesłuchanie, przebywali w pozbawionych okien czterech celach zbiorowych, zwanych „tramwajami” [1]. Nazwa pochodzi od charakterystycznego ustawienia krzeseł w dwóch rzędach wzdłuż ścian. W celach nie można było rozmawiać ani się odwracać [15]. W każdej z czterech cel na przesłuchania oczekiwało po około 15 osób [9]. Urządzono też dziesięć pojedynczych cel izolacyjnych [1] w miejscu dawnego magazynu czasopism. Korytarz, w którym obecnie znajdują stanowiska multimedialne, zajmowała wartownia należąca do służby ochrony budynku. Prace przy przebudowie wykonywali więźniowie żydowscy [27], po likwidacji Getta zakwaterowani w niewielkim budynku sąsiadującym z gmachem ministerstwa [8].

Śledztwa odbywały się w gabinetach gestapo na górnych piętrach lub obok cel, w pokoju dyżurującego funkcjonariusza. W czasie przesłuchań więźniów torturowano i bito, a wielu zamęczono na śmierć. Strzelano też przez wizjer do losowych osób w celach [1]. Pierwszych trzech więźniów przywieziono na Szucha w połowie listopada 1939 roku. Nie wiadomo kim byli i za co ich aresztowano. Osadzeni w pomieszczeniach przyziemia, próbowali rozbroić strażnika, wywiązała się walka i zostali zastrzeleni. Od 1940 roku na przesłuchania przywożono tu niemal wszystkich więźniów politycznych z terenu Warszawy [27]. Przesłuchania i tortury prowadzono w gabinetach na drugim i trzecim piętrze budynku lub w pomieszczeniu dyżurującego gestapowca obok cel. Krzyki katowanych więźniów zagłuszano nastawionym na maksymalną głośność odbiornikiem radiowym Telefunken. Metody prowadzenia śledztwa przez warszawskie Gestapo często prowadziły do samobójstw zatrzymanych. Wiadomo o kilku przypadkach więźniów, którzy rzucili się z okien na wewnętrzny dziedziniec [9]. Trudno jest dokładnie ustalić liczbę ofiar w gmachu. W piwnicach odnaleziono [9] 5578.5 kg [11] prochów i kości ludzkich, które zostały przewiezione na Cmentarz Powstańców Warszawy [9].

Przez cele przeszli m.in. Franciszek Białokur, Anna Białokurowa, Andrzej Bieniek ps. Krawczyk, Dyonizy Błeszyński ps. Błechwa, Jan Edward Błoński ps. Sum, Marian Borzęcki, Zofia Brodzikowska ps. Basia, Jan Bytnar ps. Rudy, Hanna Czaki, ps. Helena, Józef Czuma ps. Skryty, Stanisław Roman Dangel, ps. Salisch, Jadwiga Deneka ps. Kasia, Wanda Fillerowa ps. Dziunia, Zygmunt Gardecki ps. Rywal, Natalia Hiszpańska ps. Majewska, Alojzy Horak ps. Witold Młot, Jerzy Horczak ps. Wróbel, Witold Hulewicz ps. Grzegorz, Krystyna Idzikowska ps. Krysia, Wanda Józefa Maria Kirchmajer ps. Wanda, Władysław Tadeusz Klimowicz ps. Tama, Antoni Kocjan, Alfred Kojer ps. Myszkowski, Elżbieta Korompay ps. Grażyna, Anna Krajewska ps. Hanka, Elżbieta Krajewska ps. Litka, Iwona Krugłowska ps. Iwa, Mieczysław Zygmunt Kudelski ps. Wiktor, Janusz Kusociński, Franciszek Kwieciński ps. Frankowski, Stefan Lewandowski, Izabela Jadwiga Łopuska ps. Maria, Alicja Mackiewiczowa, Helena Mężyńska ps. Bogna 49, Halina Nieniewska ps. Irena Konarska, Wanda Nowicka ps. Barbara, Wiesław Olkiewicz ps. Pajączek, Wanda Ossowska ps. Wanda (przesłuchiwana 57 razy [9]), Stanisław Piasecki ps. Janicki, Radomiła Zofia Piątkowska ps. Misia, Jan Piekałkiewicz ps. Juliański, Kazimierz Pigułowski ps. Cezary, Janusz Franciszek Przeździecki ps. Prawdzic, Joachim Feliks Przymuszyński, Marian Przysiecki, Józef Ratajczak ps. Karolczak, Włodzimierz Rogowski ps. Kruk, Aleksandra Sokalówna ps. Malwina, Kazimierz Stamirowski, Eugenia Szczukówna, Stefan Wańkowski ps. Marek, Maria Zalewska ps. Maria, Bronisław Żelkowski ps. Dąbrowa [19], Maciej Rataj, Irena Sendlerowa [9], Kazimierz Szelągowski [27], Abrasza Blum, Emanuel Ringelblum [8].

Na ścianach i futrynach drzwi cel zachowało się co najmniej 1260 inskrypcji wykonanych przez więźniów. Są to teksty modlitw, krzyże, znaki Polski Walczącej, znaki zwycięstwa, kalendarze, nazwiska, inicjały, prośby o zawiadomienie rodziny, myśli o Polsce, rozważania o życiu i śmierci. Napisy są pisane po polsku, rosyjsku, niemiecku, angielsku i po łacinie. Inskrypcje wykonano najczęściej żłobiąc je głęboko w tynku lub tylko powierzchniowo w farbie. Niewielka część była wykonana ołówkiem. W celach zbiorowych zachowały się te, które wykonano po czerwcu 1944 roku, kiedy cele były odmalowywane [27]. Duża część pochodzi z okresu Powstania Warszawskiego [9].

W 1940 roku do aresztu trafił Kazimierz Andrzej Kott, dowódca wydziału bojowego PLAN. 17 stycznia 1940 roku poprowadzono Kotta do ubikacji, gdzie przez okienko wydostał się na zewnątrz. W samej marynarce, z ręką w kieszeni (była zakuta w kajdany) minął wartownika i przedostał się przez parkan na Agrykoli. Była to pierwsza ucieczka z gmachu Gestapo [31].

Jednych z nielicznych tajnych agentów AK, którzy bywali w siedzibie Gestapo był Zygmunt Kaczyński ps. Wesoły, który odwiedził to miejsce około 1000 razy jako przedstawiciel handlowy Wedla [21].

Podobno po odbiciu więźniów w 1943 roku w akcji pod Arsenałem Niemcy w gmachu przy al. Szucha stworzyli kaplicę, w której wystawiali zwłoki poległych [16].

W czasie Powstania Warszawskiego gmach pełnił funkcję punktu rozdzielczego dla ludności z południowych dzielnic Warszawy zajętych przez Niemców. Przywożonych ludzi stłaczano w celach, sąsiadujących korytarzach i na podwórzach. Na początku września 1944 roku większość funkcjonariuszy ewakuowało się do Sochaczewa. W ostatnich dniach powstania Gestapo spaliło akta i kartoteki [1], nie jest jednoznaczne czy wszystkie. Byli więźniowie i mieszkańcy Warszawy zaczęli traktować to miejsce jak cmentarz, paląc znicze i składając kwiaty [9].

W marcu 1945 roku budynek znajdował się w rękach sowieckich. Sowieccy wartownicy nie wpuszczali do biur, ale pozwalali wchodzić do dawnego aresztu. Pokoje i korytarze usłane były papierami, dokumentami, duplikatami kenkart. Z szaf i biurek wszystko powyrzucano. Po opuszczeniu gmachu przez żołnierzy sowieckich w 1945 roku na kracie w bramie wejściowej zawisła, zaprojektowana przez Henryka Musiałowicza, prowizoryczna czarna tablica ze srebrnym krzyżem. Zniknęły również wszystkie dokumenty [27].

Bryła gmachu ministerstwa przetrwała wojnę [1].

Po wojnie przywrócono na krótko dawnego patrona ulicy, by w 1946 roku alei nadać imię I Armii Wojska Polskiego. W 1992 roku przywrócono ostatecznie historyczną nazwę ulicy [18].

25 lipca 1946 roku piwnice gmachu uznane zostały za miejsce martyrologii. Zdecydowano, że zostaną zachowane w oryginalnym stanie [8]. Otwarto w nich Mauzoleum Walki i Męczeństwa [11].

Po wojnie budynek zajmowało Ministerstwo Oświaty oraz Biuro Kontroli przy Prezydium Krajowej Rady Narodowej. W 1947 roku część pomieszczeń przebudowano na pokoje biurowe [1].

18 kwietnia 1973 roku gmach został wpisany do rejestru zabytków pod numerem A-816 [1]. Wszędzie tam gdzie było to możliwe zachowano oryginalny i artystyczny wystrój oraz wyposażenie [3]. Większość mebli jest oryginalna (np. biurko ministra), a inne dorabiane na wzór z dwudziestolecia międzywojennego (np. biurka sekretarek) [23].

Od 2009 roku prowadzone są prace rekonstrukcyjne gmachu [1].