Pełna nazwa Parku to Pole Mokotowskie im. Józefa Piłsudskiego [22]. Poprawna historyczna forma to Pole, a nie Pola [36]. Wyjaśnienia wymaga określenie „mokotowskie”, gdyż na Mokotowie znajduje się jego niewielka część, a większość jest w dzielnicach Ochota (48,61 ha z 68,54 ha całego Parku [22]) i Śródmieście. Otóż w miejscu dawnego Ronda Mokotowskiego (obecnie Plac Unii Lubelskiej) znajdował się wjazd do miasta, czyli Rogatki Mokotowskie, a to, co było poza miastem (czyli m.in. obecne Pole Mokotowskie), to wieś Mokotowo [36].

Obecne zagospodarowanie terenu pełni funkcję rekreacyjną [35]. Jest tu siłownia plenerowa i wypożyczalnia rowerów. Infrastrukturę tworzą bary ("Bolek", "Lolek", "Tola" oraz "Marylin"), kluby (Klub Park", "FonoBar") oraz restauracja "Jeffs" [36].

Niniejszy opis przybliża miejsca w dzisiejszych granicach administracyjnych parku, w które nie wchodzą m.in. Stadion Syrenki, Stadion Skry, III Ogród Jordanowski, baseny, GUS, Biblioteka Narodowa, Ogródki Działkowe. Jednak w przeszłości te miejsca również należały do Pola Mokotowskiego.

W części ochockiej znajduje się ponad 6 tysięcy drzew, a w śródmiejskiej ok. 2 tysięcy. Dominują tam lipy, klony, buki, kasztanowce i dęby. Można spotkać jesiony, graby, wiązy, jabłonie, grusze i orzechy włoskie. Kilka lat temu dosadzono klony jawory, buki pospolite, jabłonie John Downie, śliwy wiśniowe. W parku można podziwiać robinie, klony pensylwańskie i czerwone, lipy drobnolistne i srebrzyste, a także krzewy: kosodrzewiny, krzewuszki, ogniki, pięciorniki, tawuły japońskie i berberysy [29].

Jak pisze Giewont na blogu „Na Polu się po prostu bywa! Jeździ na rowerze, chodzi na "wybiegi" z psami, przyjeżdża na piwo, przechodzi wracając nocą z imprezy czy też przesiaduje z dziewczyną nad stawem w romantycznym blasku księżyca. Ma to Pole w sobie coś takiego, że wybieramy je często jako "pierwszy rzut". Gdy nic innego nie przychodzi do głowy, ale też gdy potrzebujemy parku łatwo dostępnego, uniwersalnego no i wystarczająco rozległego” [36].

Pomnik Poległych Lotników w czasie II wojny światowej

Decyzję o budowie pomnika podjęto w 1997 roku, a odsłonięto go 27 sierpnia 2003 roku o godzinie 19:00, w 59 rocznicę ostatniego zrzutu z Włoch dla Powstańców. Autorami są Arek Dziewulski oraz jego ojciec Tadeusz Dziewulski (były pilot 315 Dywizjonu Dęblińskiego Polskich Sił Powietrznych na Zachodzie). Pomnik składa się z trzech części. Placu wraz z podświetlaną brukowaną aleją, która jest symbolem pasa startowego; stalowej rzeźby, symbolizującej przeplatające się ze sobą smugi kondensacyjne; półkolistego granitowego muru z nazwami formacji lotniczych w Polsce, godłami polskich dywizjonów lotniczych, listą lotników poległych w czasie II wojny światowej i mottem „Wolność należy do tych, którzy mają odwagę jej bronić (Perykles 431 p.n.e.)” [1].

Pomnik Tysiąclecia Jazdy Polskiej

Trzydzieści jeden lat po rozwiązaniu ostatniej dywizji kawalerii w wojsku polskim, w 1978 roku postanowiono uczcić jazdę polską. Dwa lata później podjęto decyzję o budowie pomnika 1000-lecia Jazdy Polskiej. W 1984 ogłoszono konkurs, w którym z 13 prac wybrano projekt Mieczysława Naruszewicza. Pomnik z brązu ma wysokość 16 metrów, a na szczycie znajdują się dwie postacie, symbolizujące początek i koniec formacji konnych. Pierwsza przedstawia wczesnośredniowiecznego piastowskiego rycerza z szyszakiem na głowie i z oszczepem w ręku. Druga przypomina odzianego w gruby płaszcz ułana z I Armii Ludowego Wojska Polskiego, trzymającego w dłoni szablę. Do jednej z figur pozował pułkownik Zbigniew Starak, uczestnik bitwy pod Borujskiem. Początkowo pomnik miał stanąć naprzeciwko Zamku Ujazdowskiego, jednak z powodu zbyt sypkiego podłoża w 1988 roku zmieniono miejsce na skrzyżowanie Trasy Łazienkowskiej z ul. Waryńskiego [4].

W dolnej części pomnika znajduje się tablica z 43 najważniejszymi bitwami w historii polskiej kawalerii: „Cedynia 972; Psie Pole 1109; Legnica 1241; Płowice 1331; Grunwald 1410; Obertyn 1531; Orsza 1564;Byczyna 1588; Kircholm 1605; Kłuszyn 1610; Trzciana 1623; Beresteczko 1651; Warka 1656; Alsen 1658; Podhajce 1667; Chocim1673; Wiedeń 1683; Parkany 1683; Zieleńce 1792; Somosierra 1808; Lipsk 1813; Stoczek 1831; Grochów 1831; Walewice 1863; Rokitna 1915; Krechowice 1917; Jazłowiec 1919; Koziatyn 1921; Komarów 1920; Korosteń 1920; Krojanty 1939; Mokra 1939; Bzora 1939; Wólka Węglowa 1939; Kock 1939; Montbard 1940; Tubruk 1941; Monte Cassino 1944; Falaise 1944; Moerdijk 1944; Ancona 1944; Bolonia 1945; Borujsko 1945” [3].

Pomnik Szczęśliwego Psa

Z okazji Światowego Dnia Zwierząt w 2004 roku, na zakończenie Parady Psów zorganizowanej przez miesięcznik „Cztery Łapy” został odsłonięty Pomnik Szczęśliwego Psa. Pomysłodawczynią była Dorota Szulc-Wojtasik (redaktor naczelna czasopisma), autorką Bogna Czechowska (zaprojektowała również pomnik Niezależnego Kota Cyryla), a do pomnika pozował Lokat, pies-terapeuta z Fundacji Przyjaciel, rasy Golden Retriver [6]. Założeniem było pokazanie szczęśliwego psa, który jest otoczony miłością i opieką kochających go ludzi [5].

Ścieżka Kapuścińskiego

W 2008 roku udostępniono ścieżkę edukacyjną Ryszarda Kapuścińskiego. Jest to szlak, którym Kapuściński niemal codziennie spacerował [21] i który opisał w tekście "Spacer poranny". Trasa liczy 14 punktów i prowadzi przez wygrawerowane na betonowych płytach cytaty z jego książek, dając kontakt z jego twórczością. W każdym z punktów układają się one w inną formę, zależnie od treści cytatu oraz charakteru miejsca. Warto szczególnie zwrócić uwagę na dwa punkty. Pierwszy to betonowo-drewniana ławka w pobliżu jeziora, a drugi to dwa ocalałe domki fińskie. W domku bliżej ścieżki mieszkał Kapuściński tuż po wojnie. Ważnym elementem są mikromapki umieszczone w nawierzchni, pokazujące cały szlak. Ścieżka została zaprojektowana przez projektantki z pracowni Knockoutdesign i grafika Mariana Misiaka. Jest hołdem złożonym mistrzowi reportażu [7].

Obelisk upamiętniający Lotnisko Mokotowskie

Na wzniesieniu obok stawu znajduje się obelisk upamiętniający Lotnisko Mokotowskie, istniejące w tym miejscu od 1910 roku. Pierwsza próba upamiętnienia pierwszego na ziemiach polskich lotniska, była podjęta w 1975 roku, ale idea ta nie spotkała się z poparciem ówczesnych PRL-owskich władz. Do pomysłu powrócono w Warszawskim Klubie Seniorów Lotnictwa i 15 października 2000 roku odbyła się uroczystość odsłonięcia i poświęcenia obecnego „Głazu Pamięci” [19]. Znajduje się na nim tablica ufundowana przez Lotników Polskich w 2000 roku z rysunkiem samolotu dwupłatowego i zapisem rozpoczynającym się od zdania „Tu, na polu mokotowskim, w latach 1910-1939 istniało pierwsze w Warszawie lotnisko, na którym w 1910 r. powstało towarzystwo Aviata i odbyły się pierwsze w Polsce wzloty aeroplanów...”. Z drugiej strony obelisku znajduje się schematyczna mapa ówczesnego lotniska [9].

Obelisk upamiętniający Marszałka Piłsudskiego

Pole Mokotowskie nosi nazwę Parku im. Józefa Piłsudskiego. Ponieważ właśnie tutaj odbyły się honorowe uroczystości pogrzebowe marszałka, od strony ul. Stefana Batorego [11] znajduje się głaz upamiętniający „pożegnanie ze stolicą Józefa Piłsudskiego” [10].

Fontanna

W północno-wschodniej części parku znajduje się duża okrągła fontanna. Położona jest ona w środku rosarium. W połowie lat 70-tych XX wieku jej basen został wyłożony witromozajką, czyli tysiącami maleńkich kwadratowych płytek szklanych lub ceramicznych, jakimi okładano elewacje bloków w tamtym okresie. Ponieważ słabo je przymocowano, kafelki szybko odpadły [14]. W 2007 roku zmodernizowano fontannę i jej otoczenie. Nieckę wyłożono jasno- i ciemnoszarą kostką granitową, pochodzącą z Afryki Południowej. Podobnie asfalt wokół fontanny został zamieniony na nawierzchnię z jasno i ciemnoszarej kostki granitowej, ułożonej koncentrycznie [13]. Rozbudowano sieć nawadniającą, a fontanna uzyskała zamknięty obieg wody. Hydranty rozmieszczone w pobliżu nawadniają w sposób kropelkowy kompozycje bylin i kwiatów roślinnych [12].

Staw Mokotowski

W środku parku znajduje się ogromny staw, do którego tryska woda z dysz. Latem wskakują do niego psy, ale także kąpią się ludzie (mimo, że to jest zabronione), którzy dawniej mogli korzystać z pobliskich basenów Skry [14].

Kładka

Pole Mokotowskie jest rozdzielone na część śródmiejską i ochocką przez Al. Niepodległości. W kwietniu 1977 roku obie części połączono kładką. W 2007 roku została ona zamknięta na czas remontu i półtora roku później oddano do użytku zmodernizowaną, dostosowaną do pieszych, rowerzystów, osób na wózkach i rolkarzy. Przejazd umożliwia specjalny tor do jazdy oraz windy. Kładka posiada oświetlenie nocne. Prawie w całości jest wykonana z betonu [15].

Plac Zabaw

Plac jest dość spory, znajdują się tu urządzenia zarówno dla najmłodszych jak i starszych dzieci. Są trzy zjeżdżalnie: samodzielna (tylko z drabinką), bardziej rozbudowana (z domkiem, pająkiem wspinaczkowym i mostkiem z desek) oraz z domkiem dla starszych dzieci. Są też trzy huśtawki, duża piaskownica, trzy bujaki, obrotowe koło z krzesełkami dla trójki dzieci, jeden dwuosobowy konik i obrotowa beczka. Są też dwa domki (jedyne miejsce, gdzie można schować się przed deszczem i upałem), stolik z krzesełkami, osiem ławek dla rodziców i trzy kosze na śmieci. Nawierzchnię stanowi zbita ziemia z trawą [18].

Kamień upamiętniający 80-Lecie Lasów Państwowych

Obok stawu, przy promenadzie biegnącej przez cały park, znajduje się ustawiony w 2005 roku kamień upamiętniający 80-lecie Lasów Państwowych [17].

Wentylatornia

Pod parkiem przebiega I linia metra, a w jego wschodniej części znajduje się okrągła instalacja, zwana czerpnio-wyrzutnią szlakową. Tym terminem określa się miejsce wymiany powietrza między stacjami A10 Pole Mokotowskie i A11 Politechnika. Na umieszczonym nieco na uboczu okrągłym obiekcie najczęściej przesiadują młode osoby. [40].

Rzeźby

Na terenie Pola stoi drewniany CosmoGolem, opiekujący się „marzeniami dzieci, które wrzucają je na kartkach do wnętrza” [36]. Ponadto można odnaleźć sąsiadujące ze sobą Hotel dla pszczół, który powstał z inicjatywy Greenpeace, na skutek zmniejszającej się populacji tych owadów [29] i Jerzykownik, czyli budki lęgowe dla jerzyków [36].

W 2010 roku w ramach projektu Art Konfrontacje zostało odsłoniętych siedem ogromnych rzeźb z piaskowca, tworzonych przez artystów bezpośrednio w parku. Są to „Symbioza” Majida Jammoula, oddająca hołd miłości, „Trębacze” Teresy Pastuszki-Kowalskiej, umieszczona na wzgórzu „Etiuda” Antoniny Wysockiej-Jonczak [43], "Pani S" Dariusza Kowalskiego, "Rozmowy w cztery oczy" Wiktora Gajdy, "Nike" Jacka Muldnera-Nieckowskiego i "Reminiscencje" Grzegorza Szkopowicza [44].

W XVIII wieku między zabudową Warszawy i położoną na południu książęcą wioską Mokotów znajdowało się Pole Wojenne (Pole Marsowe, Военное Поле). Powstało ono na wywłaszczonych w 1820 roku polach chłopskich na zachód od Rogatek Mokotowskich [20]. Było to miejsce, gdzie carski namiestnik książę Konstanty urządzał ćwiczenia walki, musztry i kawalerii wojsk ówczesnego Królestwa Polskiego oraz rewie wojskowe [19]. Mokotowskie Wojenne Pole zajmowało obszar mniej więcej pomiędzy ulicami Nowowiejską, Polną, księcia Trojdena, Sanocką. Był to obszar znacznie większy (200ha) niż istniejący tu dzisiaj Park [36]. Na części Pola w pobliżu rogatek mokotowskich wybudowane zostały baraki dla żołnierzy. Od strony zachodniej znajdowały się sady, ogrody i pola ze zbożem. Północna część była bagnista, polowano tu na dzikie ptactwo [55].

Na Mokotowskim Polu Wojennym, od północy, znajdował się obóz gwardii Petersburskiego Pułku Lejbgwardii. W 1884 roku zbudowano obozowe kasyno oficerskie (oficerskoje sobranije) [61].

Tor wyścigów konnych

Według Kuriera Warszawskiego „pierwsze wyścigi i wystawa zwierząt gospodarskich odbyć się ma w roku bieżącym [1841], zaraz po ukończeniu głównego targu na wełnę, to iest: w dniu 8 (20) czerwca”.

Tor wyścigowy powstał w 1849 roku. Główny obiekt, czyli bieżnię o owalnym kształcie umieszczono równolegle do ulicy Polnej. Miała długość około 2 300 m. Od ulicy Polnej postawiono trzy duże drewniane trybuny, które okazały się mało trwałe. Od strony zachodniej rosły potężne topole. Z torem wyścigów konnych wiązały się nieodłączne stajnie, których było kilka, nie licząc stajni wojskowych [59]. Przez 45 lat tor znajdował się nieco na południe od dzisiejszego budynku GUS. Prymitywne płatne trybuny (od 15 kopiejek) stały pośrodku owalu, po którym ścigali się jeźdźcy, natomiast gawiedź, niewiele widząc, oblegała tor z zewnątrz. Aby gapie za darmo nie oglądali wyścigów, wzdłuż toru jeździli konni Kozacy i odpędzali ciekawskich [55]. Od 1880 roku, kiedy zaczął działać totalizator sportowy, zaczęły się przekręty dżokejów, którzy ustawiali gonitwy [42].

Mimo, że władze carskie sprzeciwiały się zabudowie terenów wojskowych, w 1884 roku zezwoliły na budowę niedaleko nowego toru Towarzystwa Wyścigów Konnych. Ten tor miał ok. 2 400 metrów długości i szerokości ok 150 metrów [20]. Powstał w 1887 roku i zajmował obszar od Nowowiejskiej po rondo Keksholmskie (dzisiejszy plac Unii Lubelskiej) [21]. Równolegle do ulicy Polnej powstały drewniane trybuny dla arystokratów, potentatów i wyższych oficerów rosyjskich.

W 1892 roku na Wielkanoc zabawy ludowe z placu Ujazdowskiego zostały przeniesione na Pole [55]. Warszawiacy byli przez to bardzo niezadowoleni, że muszą po rozrywkę jechać daleko za miasto. Pod koniec XIX wieku władze zadekretowały obowiązkowe wyścigi trzywiorstowe dla oficerów kawalerii, w pełnym rynsztunku. Część z nich odbywała się na Polu Mokotowskim [42].

Na terenie toru wykonano pierwszy pokaz lotniczy w Warszawie [20], zorganizowany przez Stowarzyszenie Techników "Koło Awiatorów" w 1909 roku. W okresie 16-18 września wynajęto tor i zaprosiło do pokazu firmę Farman. Zamożniejsi widzowie podjeżdżali samochodami i powozami od strony Instytutu Technicznego (dzisiejszej Politechniki), zaś mniej zamożni korzystali z niedawno uruchomionego tramwaju elektrycznego, który dojeżdżał do rogatki mokotowskiej [41]. W pierwszym dniu francuski pilot Georges Legagneoux, w „latawcu” konstrukcji Voisina, wykonał tak krótkie, nieefektowne podskoki (o długości zaledwie 100 m [59]), że zawiedziona publiczność zażądała zwrotu pieniędzy za bilety [19]. Drugiego dnia wykonał trzy loty, ale w żadnym z nich nie przekroczył nawet 1.5 minuty i mało nie rozbił aeroplanu [59].

Lotnisko Mokotowskie

Było to pierwsze lotnisko w Warszawie. W 1910 roku z inicjatywy księcia Konstantego Lubomirskiego i Prezesa "Koła Awiatorów" Piotra Lubicz-Strzeszewskiego powstały warsztaty lotnicze Warszawskiego Towarzystwa Lotniczego "Aviata" i szkoła pilotów [20]. Zgoda cara na założenie Awiaty od zachodniej strony toru wyścigowego wynikała z chęci posiadania aeroplanów przez armię carską. Jesienią 1909 roku, na plac budowy weszli robotnicy. Przy ulicy Topolowej postawiono dwa murowane budynki (jeden z nich przetrwał do 80-tych XX wieku) w których umieszczono biura, szkołę, warsztaty i magazyny. Nieco dalej postawiono dwie drewniane hale montażowe, a za nimi cztery drewniane podwójne hangary. Wszystkie budynki miały drewniane dwuspadowe dachy, kryte papą. Ogrzewanie zapewniały metalowe piece. Teren nie został utwardzony, nawet przed hangarami. Nie wytyczono także żadnych dróg. Woda pochodziła z beczkowozu, a potrzeby fizjologiczne załatwiano w drewnianych latrynach. Hangary wynajmowano pasjonatom, którzy budowali własne aeroplany [59]. Na Lotnisku Mokotowskim powstał pierwszy polski samolot, zaprojektowany i zbudowany przez Czesława Zbierańskiego [49]. Po przeciwnej stronie pola znajdowały się zabudowania wojskowe, rampa kolejowa i strzelnica [49].

Konstanty Lubomirski podczas uroczystego otwarciu Pola Mokotowskiego 17 czerwca 1911 roku mówił, że zakład zbudował już kilka aeroplanów i zatrudniał 50 pracowników. Produkowano wówczas samoloty typu Farman-Awiata. W Awiacie zbudowano na pewno 10 samolotów. Szkołę pilotów Awiaty prowadził Henryk Segna. Po niespełna roku zastąpił go hrabia Michał Scipio del Campo. Szkolenie składało się z teorii i praktyki i trwało kilka tygodni. Cena za kurs wynosiła około 400-450 rubli. Awiata wydała około 10 certyfikatów pilotów. Pojawiły się problemy finansowe. W 1912 roku majątek Awiaty został przejęty przez wojsko rosyjskie, a towarzystwo nakazem carskiego gubernatora zostało rozwiązane. W listopadzie 1912 roku Wojskową Szkołę Lotniczą z Gatczyna przeniesiono na Pole Mokotowskie. Personel szkoły stanowiło 32 oficerów, 50 żołnierzy i kilku instruktorów pilotażu. Z budynków pozostawiono tylko warsztat remontowo-naprawczy samolotów, który służył nowo otwartej szkole lotniczej wojska rosyjskiego [59].

W 1910 roku na torze mokotowskim zorganizowano pierwsze zawody lotnicze. Wzięło w nich udział pięciu pilotów z Europy zachodniej, jeden z państwa moskiewskiego i dwóch Polaków [59]. Pierwszym Polakiem, który na dodatek dokonał jako pierwszy przelotu nad Warszawą w 1911 roku, był M.H. Scipio del Campo [20]. Lot trwał 18 minut na trasie Lotnisko Mokotowskie wzdłuż Marszałkowskiej nad Ogród Saski, dalej krąg nad Starym Miastem i Zamkiem Królewskim, powrót na Pole Mokotowskie trasą wzdłuż Traktu Królewskiego i Al. Jerozolimskich [50].

W okresie pierwszej wojny światowej lotnisko zostało zajęte przez Niemców, którzy zastali teren całkowicie zdewastowany. Zbudowali tu 21 hangarów, w tym specjalny hangar dla sterowca typu Parceval [20]. Hangary miały konstrukcję mieszaną; ceglasto-drewnianą. Drzwi do nich były wielosegmentowe. Dachy drewniane, pokryte blachą ocynkowaną. Postawiono kilka drewnianych baraków służących jako magazyny i warsztaty. Utwardzono place przed hangarami, które połączono utwardzoną drogą. Przy ulicy Topolowej zbudowano duży skład materiałów pędnych i smarów. Pod koniec II wojny światowej w hangarach było około 100 samolotów. 11 listopada 1918 roku grupka nieuzbrojonych polskich oficerów wsparta studentami weszła na teren lotniska. Zażądali oddania lotniska polskim władzom, blefując, że jest otoczenie przez uzbrojone oddziały. Po kilku godzinach Niemcy poddali się, a studenci uzbroili się [59].

Po odzyskaniu niepodległości lotnisko przejęło Wojsko Polskie, które zajmowało się renowacją samolotów pozostałych po wojnie [22]. 16 grudnia 1918 roku odbyła się tu pierwsza przysięga Polskich Żołnierzy, a na Lotnisku Mokotów została zorganizowana Szkoła pilotów Lotniska Mokotowskiego, pierwsza szkoła lotnicza w Rzeczypospolitej [60]. W 1920-1921 roku Ministerstwo Kolei Żelaznych zorganizowało dla towarzystwa "Franco Rumaine" stację lotniczą (port lotniczy) w wagonach towarowych ustawionych w południowej części lotniska [49]. Początkowo wykonywano nieregularne loty kurierskie z pocztą, regularne loty rozpoczęto w kwietniu 1921 roku [60].

Wtedy u końca ul. Topolowej przystąpiono do budowy stacji cywilnej dla towarzystw "Aerolloyd" i "Aerolot", a w 1929 roku w ich miejsce powstały Polskie Linie Lotnicze "LOT". W 1927 roku założono Akademicki Aeroklub Warszawski. Na lotnisku organizowano zawody samolotowe i balonowe oraz pokazy lotnicze. Stąd odbywały się pionierskie loty Franciszka Żwirki i Stanisława Wigury [49]. Tu narodził się znak czerwono-białej szachownicy. W 1930 roku rozpoczęto przenoszenie lotniska na Okęcie [9]. W 1933 roku przeniosły się tu z Pragi warsztaty szybowcowe, a od 1934 roku jedynym gospodarzem lotniska stał się Aeroklub Warszawski. Nie korzystał jednak z niego zbyt często, gdyż liczne parady powodowały zawieszenia lotów i niszczyły nawierzchnię, a dodatkowo warszawiacy upodobali sobie miejsce lądowań i startów jako teren piknikowy [20].

W 1918 roku zostały utworzone Wojskowe Warsztaty Lotnicze przy ul. Topolowej oraz ul. Puławskiej. Początkowo dysponowały tylko dwoma hangarami. Z czasem przybywało wyremontowanych lub nowo zbudowanych obiektów, w sumie około 30 sztuk. Warsztaty miały elektrownię, magazyn amunicji, zbiorniki paliwa, garaże i bocznicę kolejową. W grudniu 1918 roku podjęto decyzję o zmianie nazwy zakładu na Centralne Warsztaty Lotnicze. Zakłady zatrudniały 450-550 osób. W zakładzie wyodrębniły się trzy podstawowe działy: wydział remontu płatowców, wydział remontu silników i wydział budowy śmigieł. W 1919 roku CWL wyremontowały ponad 200 samolotów, ponad 150 silników i wyprodukowały ponad 150 śmigieł. Centralne Warsztaty Lotnicze przekształcono następnie w Centralne Zakłady Lotnicze [60].

Użytkownikiem Lotniska była polska firma Aerolot. Dysponowała ona trzema wielkimi hangarami. Największy hangar miał wrota o szerokości 29 m i o wysokości 4.20 m. Lotnisko Warszawa dysponowało dworcem lotniczym oddanym do użytku wiosną 1922 roku, w postaci trzyczęściowego, dwukondygnacyjnego budynku o konstrukcji drewnianej na ceglanym fundamencie, zlokalizowanego w pobliżu hangarów Aerolotu. Niedaleko zlokalizowano utwardzoną płytę postoju samolotów [60].W 1931 roku w cywilnym porcie lotniczym powstała poczekalnia, restauracja, urząd pocztowy, ambulatorium, a także urząd celny, posterunek policji i oddział straży pożarnej [54]. Lotnisko było wyposażone w dzienne i nocne znaki orientacyjne. Na środku pola wzlotów było wymalowane koło z napisem WARSZAWA, obok którego wykładano z białych płacht literę T, której podstawa wskazywała kierunek wiatru. Oprócz tego na dachach hangarów powiewało siedem pasiastych rękawów. Nocą lądowanie ułatwiały czerwone światła przeszkodowe na dachach budynków oraz oświetlony wskaźnik kierunku lądowania [49]. Pole wzlotów miało wymiary 470 na 1550 metrów o nawierzchni gliniastej pokrytej darnią [60].

Największą imprezą lotniczą, jaka miała miejsce na Lotnisku Mokotowskim były międzynarodowe zawody samolotów turystycznych, tzw. Challenge Internationale des Avions de Tourisme rozegrane we wrześniu 1934 roku. Zwyciężył w nich Polak Jerzy Bajan z mechanikiem Gustawem Pokrzywką. Wspomnieć należy również XXII Międzynarodowe Zawody Balonów Wolnych o puchar Gordona Bennetta we wrześniu 1934 roku i XXIV takie same zawody w sierpniu 1936 roku [19].

Na Lotnisku Mokotów w latach 30-tych XX wieku na lotnisku funkcjonowała wieża spadochronowa. O wysokości 28 metrów. Korzystał z niej aeroklub oraz wojsko, a czasami organizowano z niej skoki spadochronowe dla amatorów silnych wrażeń [60]. W 1937 roku na Lotnisku Mokotów odbyła się wielka uroczystość przekazania Lidze Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej 130 samolotów mających służyć szkoleniu Polskiej Młodzieży [60].

Jednym z najważniejszych wydarzeń tego okresu był uroczysty pogrzeb Józefa Piłsudskiego. W miejscu, gdzie Piłsudski 11 listopada 1934 roku odbierał defiladę wojsk utworzono pamiątkowy nasyp. 17 maja 1935 roku została na nim ustawiona laweta armatnia z trumną ze zwłokami Piłsudskiego, przed którą przemaszerowały w pożegnalnej defiladzie oddziały Wojska Polskiego. Nasyp miał stać się miejscem pamięci na terenie planowanej Dzielnicy Reprezentacyjnej [30]. Bocznica kolejowa, z której z Pola Mokotowskiego wyruszyła trumna do Krakowa, została zbudowana specjalnie na uroczystość. Łączyła się ona z bocznicą okalającą teren Pola Mokotowskiego. Nasyp długo jeszcze istniał, obecnie jednak nie ma po nim śladu. W jego miejscu od dawna znajduje się brama pożarowa na tyłach Biblioteki Narodowej, wychodząca na ul. Leszową [38].

Po przenosinach lotniska na Okęcie Lotnisko Mokotów stało się lotniskiem sportowym i sanitarnym. Głównym użytkownikiem stał się Aeroklub Warszawski. Jego obiekty ulokowano w zachodniej części Pola Mokotowskiego od strony południowej. Tu w 1935 roku po raz pierwszy w Polsce zademonstrowano wiatrakowiec. W 1936 roku w wyremontowanych obiektach po PZL umieszczono Szkołę Podchorążych lotnictwa - Grupa Techniczna [60].

W czasach II Rzeczpospolitej na torze wyścigowym odbywały się defilady wojska polskiego. Tu przyjął ostatnią swoją defiladę Marszałek Józef Piłsudski rok przed śmiercią w 1934 roku. Ostatni wyścig na torze odbył się w 1938 roku. W miejscu trybun wznosi się dziś Akademik Politechniki Riviera [21].

Dzielnica Reprezentacyjna

Pod koniec lat 30-tych XX wieku była planowana budowa na terenie Pola Mokotowskiego Dzielnicy Reprezentacyjnej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego. Odrodzone po I wojnie światowej Państwo Polskie potrzebowało gmachów dla powstających obiektów administracji publicznej [46]. Przygotowanie planu urbanistycznego powierzono Biuru Studiów przy Zarządzie Miasta, które opracowało wytyczne dla specjalnie powołanego Biura Dzielnicy Marszałka Piłsudskiego, kierowanego przez urbanistę Jana Chmielewskiego. W 1937 roku prace przejęła pracownia Bohdana Pniewskiego. Została opracowana koncepcja, w której początkiem założenia był plac Na Rozdrożu z pomnikiem marszałka. Stamtąd na zachód prowadziła szeroka na 250 metrów reprezentacyjna aleja Sejmowa (nazywana aleją Marszałka Józefa Piłsudskiego). Jej trasa niemal pokrywałaby się z Trasą Łazienkowską. Dwa kilometry dalej, za dzisiejszą Biblioteką Narodową na Polu Mokotowskim wznosiłaby się wysoka na 110 metrów Świątynia Opatrzności Bożej – główna dominanta kompozycji. Byłaby to najwyższa budowla Warszawy. Przed świątynią znajdowałby się plac Forum [47]. 70 metrowa wieża Polskiego Radia przy Pl. Unii Lubelskiej miałaby być punktem dominującym na wschodzie. Z powodu wybuchu II wojny światowej wizja nie została zrealizowana [46]. Jedynym obiektem publicznym, którego realizacja doszła do skutku jest gmach Urzędu Patentowego znajdujący się obecnie przy Al. Niepodległości, projektu Rudolfa Świerczyńskiego [46]. Jak pisze Jarosław Trybuś „Nieludzka skala założenia, bezwzględna powtarzalność motywów architektonicznych, jak rzędy słupów, na których miały zasiąść zastygłe w kamieniu orły, potężne maszty przy Forum i świątynia pozbawiona od zewnątrz oznak sakralności – wszystko to składa się na groźny, niemal demoniczny obraz czasów narastającego w Europie militaryzmu” [47].

W czasie kampanii wrześniowej 1939 roku stacjonowała tu czasowo 152 Eskadra Myśliwska i toruńska 41 Eskadra Rozpoznawcza. Obie te jednostki miały sugerować, że Pole Mokotowskie jest bazą wojenną [20]. 2 września sformowano tu Pluton Łącznikowy Naczelnego Dowódcy Lotnictwa, a od 9 września Zespół Lotniczy Obrony Warszawy. W okresie II wojny światowej lotnisko było zajęte przez obronę przeciwlotniczą Niemców [26].

Teren Pola Mokotowskiego przez Hitlera uważany był za odcinek peryferyjny więc przez dłuższy czas Niemcy nie prowadzili tam większych działań ofensywnych [23]. Teren został zaadaptowany na ogródki, na których mieszkańcy uprawiali warzywa, będące w czasach wojny towarem deficytowym [24]. Istniały one do końca lat 60-tych [56].

Podczas Powstania Warszawskiego zadanie zdobycia baterii przeciwlotniczej przypadło batalionowi „Odwet II”, jednakże natarcie z dnia 1 sierpnia 1944 roku okazało się nieskuteczne – większość słabo uzbrojonego batalionu zginęła w walce [25]. Już od pierwszego sierpnia 1944 na otwartych terenach Pola Mokotowskiego operowały artyleria i czołgi niemieckie, rażąc stamtąd powstańcze bastiony [51].

Po wkroczeniu Rosjan okazało się, że nienaruszony pozostał hangar aeroklubu. Umieszczono tu eskadrę łącznikową [60]. 2 września 1945 roku na lotniku Mokotowskim odbyły się pierwsze w powojennej Warszawie Dni Lotnictwa. Odbyła się parada powietrzna ok. 200 samolotów. Niestety, w trakcie pokazów doszło do katastrofy, w której zginął dowódca eskadry 15. Szkolno-Treningowego Pułku Lotniczego mjr Mikołaj Durycki oraz technik chor. Dymitr Osadczyn [58]. W 1947 roku nad lotniskiem zorganizowano jeszcze jedno Święto Lotnictwa, jednak większość samolotów startowała z Okęcia. W 1948 roku Lotnisko Mokotów zniknęło z mapy [60].

W 1947 roku Al. Niepodległości przebiegała wśród „stepu”, do którego był ten teren porównywany, ponieważ pasły i biegały tu swobodnie konie [56]. Rok wcześniej podjęto akcję zadrzewiania Parku (10 tys. drzew) [56], gdyż Plan Zagospodarowania Pola Mokotowskiego przewidywał utworzenie parku miejskiego o charakterze otwartym, z wtopionymi budynkami użyteczności publicznej i obiektami sportowo-rekreacyjnymi.

Kiedy przystępowano do odbudowy stolicy, aby zapewnić robotnikom mieszkania, podjęto decyzję o budowie (między innymi) na Polu Mokotowskim osiedla domków fińskich (dostarczonych przez rząd Finlandii jako reparacja wojenna). Pierwsze domki na terenie Pola Mokotowskiego powstały w 1945 roku [27]. Domki na Polu Mokotowskim stały w czternastu koloniach, po dwanaście do dwudziestu domów w kolonii [56]. Domek posadowiony był na fundamencie murowanym z cegieł, wysokim na około pół metra, na nim opierały się ściany zewnętrzne i chyba także główne wewnętrzne ściany działowe. Częścią fundamentu była niewielka piwnica pod przedpokojem, ubikacją, spiżarką i częścią kuchni, aż do podmurówki trzonu kuchennego. Była to zapewne wspólna podmurówka tego trzonu oraz trzech pieców w trzech pokojach. Kuchnia miała 2 płyty 2-fajerkowe oraz 2-piętrowy piekarnik. Piwnica była przede wszystkim magazynem węgla. Nad kuchnią i piecami był wspólny trzon kominowy z kominem. Wewnątrz podmurówki były gniazda belek, a na belkach ułożone były podłogi z desek łączonych na wpust. Ściany zbudowano z prefabrykatów: pionowe deski zewnętrzne łączone na wpust, gruba warstwa ubitych wiórów jako izolacja cieplna i pionowe deski wewnętrzne łączone na wpust. Na nie została przyłożona i przymocowana listwami gruba biała tektura, wielokrotnie potem malowana farbami klejowymi. W otworach ścian osadzone były okna i drzwi. Pomiędzy średnim i małym pokojem nie było ściany, tylko 3 szafy ścienne, dwie otwierane na średni pokój, trzecia na mały. Na szczytach ścian osadzone było sześć dużych trójkątnych kratownic z desek, wspierających dach. Do kratownic od dołu przybite zostały deski sufitowe, a od góry deski dachowe pokryte papą. Od strony strychu deski sufitowe nakryto izolacją z grubych płyt wiórowo-cementowych, tzw. supremy, a na nie glinianą polepę. W obu szczytowych (jednowarstwowych) ścianach strychu były małe okienka. Spad dachu od strony drzwi wejściowych był przedłużony na szerokości ubikacji i sieni, podparty ukośnymi belkami i osłaniał zewnętrzne 3 czy 4-stopniowe schodki na osobnej podmurówce, po których wchodziło się do domu. Domek był przyłączony do sieci wodociągowej, kanalizacyjnej i elektrycznej. W kuchni był jeden kran nad żeliwnym zlewem o kształcie ćwierć-kulistym, w ubikacji nad muszlą pod sufitem był rezerwuar spłuczkowy z automatycznym zaworem pływakowym (było to najzimniejsze miejsce w domku, w narożniku dwu zewnętrznych ścian, więc rezerwuar obudowano drewnianą skrzynką z jakimś ociepleniem). Z dachu sterczała rurowa sztyca, przez którą wprowadzone były jednofazowe przewody z pobliskiego słupa. W kącie sieni w podłodze przy drzwiach wejściowych była klapa do piwnicy, a w przeciwległym rogu w suficie klapa na strych, a pod nią przystawiana do ściany drabina. Domki postawione jako prowizoryczne na 5 lat poddawano kolejnym renowacjom, m.in.: piece i trzon kuchenny z cegły wymieniono na kaflowe, otynkowano ceglane podmurówki i kominy, położono drugą warstwę papy na dachach, rozeschnięte deski zewnętrznych ścian obłożono płytami pregipsowymi, wymieniono przewody elektryczne. Przestrzeń życiową powiększał zbawiennie około-domowy kilkuarowy ogródek (wymiarów też nie pamiętam, chyba 6-8 arów). Na osiedlu było wiele domków mniejszych: jeden pokój z alkową, kuchnia, sień i ubikacja; były także bliźniaki takich domków (lustrzane odbicie względem ślepej tylnej ściany pokoju i alkowy). Ostatni mieszkańcy wyprowadzali się w latach 1975-1976. Domki można było wykupić i zabrać poza miasto [57].

Platforma wykonana w maju 1935 roku na uroczystości pogrzebowe pożegnania Marszałka Józefa Piłsudskiego. stała się górką na terenie kolonii III czy IV, z której zimą zjeżdżano na sankach. Usypana z ziemi prostokątna platforma o wysokości ok. 1,5 m boki miała boki strome, jedynie od strony wschodniej był łagodny podjazd. Została splantowana w okresie PRL-u [57].

Niedługo potem podjęto decyzję o utworzeniu tutaj centralnego parku dla stolicy. Rozpoczęto akcję zadrzewiania, co w dłuższej perspektywie miało stanowić część zielonego klina napowietrzającego centrum Warszawy z Lasu Kabackiego [28].

Działał tutaj przejściowy obóz jeńców niemieckich oraz wiele magazynów i baz materiałowych, będących zapleczem odbudowującej się stolicy [56]. Duży teren pomiędzy osiedlem a bocznicą kolejową, dziś teren Biblioteki Narodowej, zajmowała baza transportowa budowlańców z armią traktorów Ursus LB 45. Po latach zainstalowano tam chyba bazę wozów MPO, zwanych śmieciarkami. Na przeciwległym skraju Pola Mokotowskiego, od strony dzisiejszej ul. Rostafińskich, było osiedle kilku/kilkunastu baraków mieszkalnych. W najodleglejszym od Wawelskiej i al. Niepodległości działała wiele lat przychodnia lekarska. Pomiędzy kolonią X domków fińskich, ogródkami działkowymi i stadionem Skry była bursa szkolna, zbudowana z nietypowych pustaków ceglanych o długości ok. 1 m i szerokości ok. 30-40 cm, obok niej domek kierownika z takich samych pustaków [57]. Do baraków od południa doprowadzono linię kolejową przebiegającą przez park. Obecna alejka w tym miejscu ma charakterystyczne wybrzuszenie nawierzchni [56]. Przy al. Armii Ludowej i Wawelskiej założono ogródki działkowe [16].

W okresie odbudowy miasta miały stać tutaj tymczasowo prowizoryczne magazyny i baraki. W praktyce wytrwały aż do lat 70-tych XX wieku, a niektóre zostały zburzone dopiero w XXI wieku. Do magazynów biegła przez Pole bocznica kolejowa z Okęcia [36].

Pole Mokotowskie jako park zostało zbudowane mniej więcej jednocześnie z Trasą Łazienkowską (1971-1974 [37]). Zlikwidowano wówczas magazyny jak i ogródki działkowe przy al. Armii Ludowej. Po budowie metra pod Polem Mokotowskim metodą odkrywkową w latach 1983-1995 [48] pozostała tylko wentylatornia i wejście do pomieszczeń torów odstawczych przed stacją Politechnika [16].

Na Polu Mokotowskim, w miejscu dzisiejszej Biblioteki Narodowej, funkcjonowało w latach 1953-1973 pierwsze w Warszawie schronisko dla zwierząt, które zostało przeniesione na tzw. Paluch [36].

Obszar Pola Mokotowskiego coraz bardziej się zmniejszał. Początkowo miał wynosić 160 ha, jednak w chwili obecnej jest to zaledwie 70 ha. W latach 1962 – 1968 fragment południowej części Pola zajęło osiedle mieszkaniowe „Batory – Zachód”, w latach 1966 – 1967 przebita została ulica Waryńskiego, która obcięła wschodni kraniec. Wybudowana została również Biblioteka Narodowa. W 1980 roku prezydent Warszawy Marcin Świecki wstrzymał budowę przedłużenia ul. Batorego, która miała być poprowadzona przez Pole Mokotowskie. Zobowiązał się do opracowania planu zagospodarowania Pola wraz z ogrodami działkowymi i parkiem Żołnierzy Radzieckich. Plan ten nie wszedł w życie [32]

Do połowy lat 70-tych udało się zlikwidować baraki i magazyny (poza bazą MPO, zlikwidowaną dopiero w 2013 roku) i uporządkować park. Pojawiły się wtedy zbiorniki wodne, a Pole Mokotowskie przybrało wtedy wygląd zbliżony do obecnego [56].

W 1998 roku ofertę Bolka i Lolka na Polu Mokotowskim wzbogaciła Tola, czyli dawna toaleta położona nieopodal zrujnowanych odkrytych basenów [53][31].

W 2007 roku odnowionych zostało 7 kilometrów alejek we wschodniej części parku. W 2008 roku wykonano remont alejek, nawierzchni, schodów i murka przy stawie oraz wymianę ławek w części zachodniej. Ponadto zmodernizowana została fontanna [33]. W 2014 roku Ratusz ogłosił konkurs na zagospodarowanie terenu po bazie MPO, co spowoduje powiększenie Pola Mokotowskiego o 5 ha. Obszar ma być przeznaczony na działania kulturalne i artystyczne lub jako wybieg dla psów. W planach jest również otwarcie się Biblioteki Narodowej na park [34].

Obecne Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m.st. Warszawy, przewidującym w rejonie parku jedynie funkcje sportu i rekreacji oraz ogranicza wysokość budynków do 12 metrów [52].