Olszynka Grochowska to rezerwat przyrody, którego powierzchnia wynosi 56.35 (56.46 [8]) km2 (oraz otulina o powierzchni 12.93 ha [8]). Ochroną objęte jest teren leśny (wyłączając tereny zdewastowane, poprzecinane torami kolejowymi, liniami elektrycznymi i rurociągami) [1]. Teren rezerwatu jest własnością Skarbu Państwa [2] i jest administrowany przez Miejskie Przedsiębiorstwo Robót Ogrodniczych Obwód Leśny "Las Sobieskiego" [1]. Przez rezerwat przebiegają linie kolejowe, prowadzi też Kanał Kawęczyński [4].

Pod względem geomorfologicznym rezerwat leży na obszarze tarasu nadzalewowego i tarasu wysokiego [7].

W porównaniu z innymi rezerwatami Warszawy, Olszynka Grochowska przedstawia przeciętną wartość przyrodniczą. W nielicznych miejscach wyżej położonych i bardziej piaszczystych, na terenach dawnych wydm, dominuje sosna pospolita [7], co nadaje tym obszarom charakteru boru sosnowego. W niewielkiej części podmokłej (południowo-zachodniej, pozostałość olsu) rośnie olsza czarna i brzoza brodawkowata, a w części południowo-wschodniej (żyzny i wilgotny grąd niski) brzoza i wiąz szypułkowy (jedno z nielicznych miejsc na Mazowszu). Na pozostałym obszarze dominuje dąb szypułkowy i bezszypułkowy, miejscowo robinia akacjowa. Występuje tu także dąb czerwony, jesion pensylwański, świerk, modrzew, klon zwyczajny, klon jesionolistny, głóg, grab, lipa drobnolistna [7], jawor i jesion wyniosły [4].. W poszyciu znajduje się bez czarny, jarząb pospolity, kruszyna pospolita (objęta ochroną częściową), miejscami maliny i jeżyny. Runo stanowią przede wszystkim paprocie, nawłoć, niecierpek, pokrzywa, podagrycznik, jasnota oraz miejscami knieć błotna, poziomki i konwalie. W kilku miejscach w pobliżu olsu występuje w dużych ilościach chmiel zwyczajny. Masowo na brzozach rosną huby (najczęściej hubiak pospolity i pniarek), niekiedy znacznych rozmiarów. Na terenie rezerwatu występuje 136 gatunków roślin naczyniowych, w tym 24 gatunki drzew oraz 16 gatunków krzewów [7].

Mimo nazwy, dominującym siedliskiem nie są olsy. Nazwa Olszynka Grochowska pochodzi od istniejących dawniej w tym miejscu podmokłych terenów, niegdyś porośniętych przez niezbyt gęste lasy olchowe (zwane olsami, olszynami lub olszynkami). Na skutek zniszczeń wojennych oraz zaburzenia lokalnej gospodarki wodnej przestały one istnieć na początku XX wieku. Zachowany niewielki skrawek lasu u zbiegu Kanału Kawęczyńskiego i Kanału Rembertowskiego nosi cechy prawdziwego olsu, podmokłego i okresowo zalewanego, z olszą czarną oraz charakterystycznymi dla tego siedliska: kosaćcami i kniecią błotną. Drugi z obszarów olszowych to niewielki podmokły fragment po stronie północno-wschodniej [7].

Umiejscowienie pomiędzy osiedlami miejskimi nie sprzyja migracji zwierzyny. Spotykane tutaj ssaki to wiewiórka ruda, zając szarak, szczur wędrowny, piżmak, jeż wschodnioeuropejski, mysz polna, mysz leśna, kuna domowa, kret, ryjówka, a od niedawna także bóbr. Występuje wiele gatunków ślimaków oraz owadów [7]. W rezerwacie występuje około czterdziestu gatunków lęgowych ptaków (plus drugie tyle zalatujących [7]). Najrzadsze to dzięcioł zielony, dzięciołek, remiz i kulczyk [4], dzięcioł duży, dzięcioł czarny, pustułka, krogulec, słowik szary, pleszka, pierwiosnek, zimorodek, sosnówka, modraszka i rudzik [7]. Z bardziej popularnych można wymienić sikorę bogatkę, kosa, szpaka, sójkę, kowalika, drozda śpiewaka oraz ptaki drapieżne, jak jastrzębie. Późną porą widuje się także sowy [22]. Świat gadów reprezentuje jaszczurka żyworodna, a w kanałkach żyją cierniki [7].

Spod ochrony wyłączony jest teren ściśle przylegający do rurociągu elektrociepłowni Kawęczyn, który przebiega przez las. Do początku XXI wieku przez rezerwat przechodziła także nadziemna linia wysokiego napięcia, obecnie zlikwidowana. Można jeszcze napotkać ślady po niej w postaci betonowych kotw do słupów [7].

Na południowym skraju rezerwatu znajdują się fragmenty umocnień ziemnych z czasów Insurekcji Kościuszkowskiej. W 1794 roku, gdy Warszawie zagroziły wojska pruskie i rosyjskie, Kościuszko nakazał otoczyć miasto siecią fortec przy wszystkich drogach wjazdowych. Na skraju lasu Olszynka zbudowano fort ziemny oznaczony numerem XIX. Do istnienia fortu nawiązuje ul. Wał Kościuszkowski [8].

Kanał Kawęczyński

Przez las przepływa z północy na południe Kanał Kawęczyński (Kanał Olszynka Grochowska [19]), do którego w sercu rezerwatu uchodzi Kanał Rembertowski [22] o długości ok. 600 metrów [20], mający też w nim początek (w pobliżu ul. Szerokiej). Kanał Kawęczyński to sztuczny kanał melioracyjny o długości czterech kilometrów, mający początek przy ul. Józefa Chłopickiego [19]. Dalej woda z kanału wpływa do Kanału Nowa Ulga przy Zakolu Wawerskim [24]. W rezerwacie nad kanałem przebiegają cztery kładki piesze i jeden most kolejowy.

25 sierpnia 1924 roku ośmiuset właścicieli zabagnionych gruntów zawiązało Spółkę Wodną Obwodu Wawerskiego, celem której była melioracja Niziny Wawerskiej. Opracowanie projektów i zbieranie funduszy na budowę kanałów trwało do 1925 roku, kiedy to rozpoczęto prace. Koszty oszacowano na 5 mln zł (20% ponieśli członkowie Towarzystwa, 40% władze miejskie oraz 40% rząd). Czas prac określono na 5-6 lat [20]. Odcinek Kanału Kawęczyńskiego od Zakola Wawerskiego do linii kolejowej Warszawa-Dęblin (przy rezerwacie) został wybudowany do maja 1928 roku. Roboty zostały wówczas wstrzymane na czas budowy przepustu żelbetonowego pod linią kolejową [24]. W celu przeciwdziałania zamulaniu, dna kanałów obstawiono płotkami z wikliny, a skarpy odarniowano lub obsiano trawą. Budowa kanału spowodowała obniżenie wód gruntowych o ponad dwa metry, zniknęły bagna i wody stojące w Grochowie [20].

Pomnik Bitwy Grochowskiej

Na skraju rezerwatu przy ul. Traczy znajduje się pomnik-mogiła pamięci ofiar bitwy o Olszynkę Grochowską z napisem o treści: Przechodniu powiedz współbraciom, Że walczyliśmy mężnie i umierali bez trwogi, Ale z troską w sercu o losy Polski, O losy przyszłych pokoleń, o Twoje losy. Ku czci Bohaterów Olszynki Grochowskiej poległych dn. 25.02.1831 r. Towarzystwo Przyjaciół Grochowa w XX-lecie swego istnienia 1936R. [1]. Napis nawiązuje do bitwy pod Termopilami [15]. Znajduje się tu również tablica z napisem o treści: Krwawy posiew na polach Grochowa, przeradzający się w potężny prąd siły odrodzeńczej Narodu w naszym pokoleniu wyda plon niepodległości Ojczyzny. Ku czci poległych w 1831 r. Bohaterskich Obrońców Ojczyzny. Zrzeszenie Własności Nieruchomości Koła Grochów 1932 r. [15].

12 lipca 1916 roku Towarzystwa Przyjaciół Grochowa postawiło na jednej z wydm krzyż upamiętniający bohaterów bitwy pod Olszynką Grochowską. Został on poświęcony następnego dnia w obecności 100 tys. osób [18]. Był to drewniany krzyż z daszkiem, który łączył się z ramieniem i miał gwiazdę o 12 promieniach. Zaprojektował go Stefan Szyller. Do Komitetu Organizacyjnego należeli: inż. Aleksander Około-Kułak, Aleksander Karwowski, Antoni Wysocki i Karol Geber [15]. Pomnik powstał z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Grochowa [18].

Zrodził się również pomysł wystawienie ogromnego kopca na Polach Grochowskich. Zdzisław Jasiński zaprojektował obiekt z panteonem zawierającym szczątki bohaterów u dołu nasypu, zaś u góry (gdzie prowadziło wejście ślimakowe) kolejną świątynię. W setną rocznicę bitwy krzyż wymieniono na metalowy i zdecydowano, iż w tym miejscu powstanie pomnik-mauzoleum. Poświęcono i wmurowano akt erekcyjny budowy z podpisami marszałka Józefa Piłsudskiego, prezydenta RP Ignacego Mościckiego i kardynała Aleksandra Kakowskiego. Oba projekty nie zostały zrealizowane [18].

W 1936 roku podczas prac melioracyjnych znaleziono na terenie Olszynki Grochowskiej resztki broni, skrawki umundurowania oraz kości poległych w walce. Szczątki złożono w krypcie zbudowanej przy metalowym krzyżu [3].

20 października 1962 roku Dzielnicowy Komitet Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa oddał pomnik pod opiekę Szkole Ogólnokształcącej Nr 19, o czym informuje tabliczka po lewej stronie [16].

Jesienią 2007 roku wandale uszkodzili pomnik, zrywając mosiężne elementy, w tym godło państwowe i pamiątkową tabliczkę o opiece. Uszkodzenia zostały naprawione staraniem ks. Wacława Karłowicza i Stowarzyszenia Krąg Pamięci Narodowej [16].

W 2011 roku na terenie przyległym do pomnika odbyła się inscenizacja bitwy (przed 2008 rokiem inscenizacje te miały miejsce w Parku Skaryszewskim) [16].

Bitwa o Olszynkę Grochowską to najbardziej krwawa bitwa powstania listopadowego. Miała miejsce 25 lutego (13 lutego według kalendarza juliańskiego) 1831 roku na terenie dzisiejszego rezerwatu. 60-tysięcznej rosyjskiej armii Iwana Dybicza zastąpiła drogę 40-tysięczna (48- tysięczna [17]) armia polska, zgrupowana w lasku Olszyna, otoczonym mokradłami [16]. Cofające się wojsko polskie miało wówczas bardzo niskie morale i było wyczerpane wcześniejszymi walkami [17]. Wojskiem polskim dowodził książę Michał Radziwiłł, chociaż faktycznie sprawował tę funkcję generał Józef Chłopicki, który przybył na miejsce bitwy jako cywil [16].

Pierwsze rosyjskie próby zdobycia Olszynki Grochowskiej, które miały miejsce 20 lutego, zostały udaremnione przez Polaków. Dybicz postanowił wstrzymać ofensywę kilka dni do czasu nadejścia korpusu generała Iwana Szachowskiego. 25 lutego centrum armii polskiej obsadzały dywizje gen Żymirskiego i gen. Skrzyneckiego (2 i 3 Dywizja Piechoty), na prawym skrzydle 4 Dywizja gen. Szembeka, lewe skrzydło stanowiła 1 Dywizja gen. Krukowieckiego. Jazda gen. Umińskiego zabezpieczała ugrupowanie od strony Ząbek, a Korpus Kawalerii gen. Łubieńskiego ubezpieczał tyły. Około 10:00 Dybicz rozpoczął atak frontalny. Pięć batalionów piechoty z 24. dywizji natarło na Olszynkę. Dwukrotnie dywizja Żymirskiego odparła natarcie, lecz pod naciskiem osiemnastu batalionów rosyjskich i wobec śmiertelnej rany gen. Żymirskiego Polacy wycofali się. Chłopicki zorganizował przeciwnatarcie 9 batalionów piechoty, prowadząc je osobiście. Polacy odzyskali Olszynkę i dwukrotnie liczniejsze rosyjskie bataliony zaczęły się cofać. Dybicz uporządkował oddziały, rozpoczął kolejny atak i wsparł go ogniem dwóch setek dział. Chłopicki przygotował przeciwnatarcie, lecz dowódcy kawalerii (Krukowiecki i Łubieński) stwierdzili, że nie honorują rozkazów Chłopickiego, tylko Radziwiłła. W wojsku polskim trwało rozprężenie. Skrzynecki (który przejął dowodzenie) nie zgodził się na kontratak całością sił i wydał rozkaz odwrotu za Wisłę. Jednocześnie salwy polskie [16] oraz opór czwartego pułku piechoty, tzw. „czwartaków” [17], rozbiły atakującą rosyjską kawalerię, która również wycofała się. Dybicz zaskoczony uporczywością obrony, odrzucił sugestie gen. Tolla, by zaatakować umocnienia Pragi i zarządził odwrót spod Warszawy. Bitwę uznaje się za nierozstrzygniętą [16], lecz dzięki heroizmowi i zaciekłemu oporowi oddziałów polskich [17] udaremniła ona szturm na Warszawę i pokazała, że możliwe jest powstrzymanie armii rosyjskiej [22]. W walkach poległo około 6800 żołnierzy polskich i 9400 rosyjskich [16].

Po upadku powstania listopadowego władze rosyjskie nie zezwalały na jakiekolwiek upamiętnianie miejsca bitwy. Las olchowy mocno ucierpiał w trakcie bitwy i został wycięty (sięgał wcześniej okolic ronda Wiatraczna [7]) [18], odsłaniając tym samym wielkie połacie terenu [7]. Do okresu międzywojennego dotrwała tylko jedna olcha-symbol, na której wisiała tabliczka z napisem: „Jestem jedyną wnuczką bohaterów z 1831 r. Mam w sobie krew praojców, którzy tu padli. Ludzie nie rańcie mnie! Dajcie żyć jeszcze radością, że Polska wolna!” [18]. Uschniętą olchę z 1831 roku usunięto w 1935 roku [26].

Olszynka była celem licznych wycieczek grup literatów (m.in. członków warszawskiej cyganerii) oraz polityków. Tu latem 1878 roku odbyła się robotnicza majówka, podczas której przemawiał Ludwik Waryński [26]. Bitwa była inspiracją dla Stanisława Wyspiańskiego do napisania w 1898 roku dramatu Warszawianka [16]. Lasek upamiętniono w literaturze pięknej, m.in. w wierszach Konstantego Gaszyńskiego, Teofila Lenartowicza i Artura Or-Ota Oppmana, w prozie Walerego Przyborowskiego i w ówczesnej prasie [26].

Pozbawione drzew pola szybko zamieniły się w podmokłe łąki. W latach 30-tych XX wieku przystąpiono do kopania rowów i kanałów odwadniających w celu osuszenia terenu i przygotowania go pod zabudowę. W trakcie tych prac odkryto wiele pozostałości po bitwie, a wydobyte szczątki złożono w 1936 roku w mogile [7]. Tereny stały się odwodnionymi i wylesionymi nieużytkami [4].

W 1935 roku wzdłuż granicy Olszynki Grochowskiej prowadziła już linia kolejowa Warszawa-Dęblin, a od strony ul. Makowskiej (przy obecnym tunelu gazociągu), obok szpaleru drzew, stał budynek, rozebrany najpóźniej przed końcem II wojny światowej.

Po osuszeniu, od 1936 roku, przystąpiono jednak do ponownego zalesienia. Zasadzono las mieszany z miejscową przewagą brzozy, dębu lub sosny [7]. Wybuch II wojny światowej przerwał prace [8].

Po zakończeniu wojny powrócono do realizacji przedwojennych planów i obszar ten zalesiono w latach 1947-1950 [8]. W latach 50-tych XX wieku junacy ze Związku Młodzieży Polskiej zasadzili w ramach czynów społecznych las sosnowy [11]. Powstał jeden z większych obszarów zieleni wysokiej na wschodnich obrzeżach Warszawy [13].

Na mocy Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 24 listopada 1983 roku został powołany Rezerwat krajobrazowy Olszynka Grochowska [2]. jako rezerwat częściowy o charakterze krajobrazowo-historycznym. Celem ochrony było zachowanie ze względów historycznych, krajobrazowych i społecznych fragmentów lasu rosnącego na obszarze bitwy stoczonej tu pomiędzy wojskami polskimi i rosyjskimi w 1831 roku [4]. Dzisiaj prawdopodobnie uznany zostałby za Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy, wówczas uznanie tego terenu za rezerwat przyrody było jedyną możliwością ochrony prawnej [7].

Na terenie rezerwatu obowiązuje ochrona czynna, której głównym celem jest zachowanie lasu w jego postaci naturalnej, bądź zbliżonej do naturalnej [7]. Tym samym, formalnie, od momentu utworzenia, rezerwat stał się niedostępny dla mieszkańców.

Chociaż formalnie obowiązywał zakaz wstępu na teren rezerwatu, przecina go wiele ścieżek i skrótów wydeptanych przez okolicznych mieszkańców. Był on bowiem miejscem spacerów, terenem wyprowadzania psów, jak również miejscem koczowania bezdomnych oraz spotkań „miejscowego elementu”. Wynikało to m.in. z braku oznakowania terenu (rezerwat miał tylko dwie tablice informacyjne opisujące rezerwat, umieszczone na początku i na końcu ul. Szerokiej [10]) [7].

Jesienią 2011 roku na terenie rezerwatu pojawiły się bobry. Pierwsza tama została umyślnie zniszczona przez wandali, jednak zwierzęta powróciły. Spiętrzenie wody przez tamy może przyczynić się do odbudowana siedliska olsu [7].

Teren walk był kilkakrotnie przeszukiwany przez historyków i eksploratorów. W 2012 roku pracownicy Muzeum Wojska Polskiego już pierwszego dnia poszukiwań znaleźli 20 przedmiotów, w tym część emblematu z wojskowej ładownicy, kule karabinowe i pół podkowy [14].

W 2016 roku na terenie rezerwatu zostały udostępnione szlaki do ruchu pieszego. Szlaki poprowadzono wydeptanych drogach, łącznie wyznaczono około czterech kilometrów tras [9]. Udostępnienie rezerwatu przybliża cel, dla którego został ustanowiony [6].