Park na Książęcem to dawny ogród królewski założony w XVIII wieku przez księcia Kazimierza Poniatowskiego, brata króla Stanisława Augusta [7]. Obecnie zajmuje nieco większy obszar, gdyż objął również tereny na wschód od dawnej ulicy Smolnej (dzisiaj w tym miejscu przebiega parkowa alejka Grudzińskiego), w tym fragment dawnych koszar oraz terenów pofabrycznych Lilpopa, Rau i Loewensteina [21]. Administracyjnie jest to fragment większego założenia, parku Marszałka Rydza-Śmigłego.

Z dawnych ogrodów księcia przetrwała zieleń na skarpie oraz grota Elizeum [15]. Nad wejściem znajduje się napis po francusku „Idee d’un Elisee souterrain devoue au aux amis au aux jolies femmes” [55] Niewielka wybetonowana sadzawka (czasem bywa w niej woda sącząca się ze skarpy) położona w miejscu dawnej glinianki oraz ośmioboczny budynek wodozbioru w stylu klasycystycznym z ujęciem wody oligoceńskiej [15] to obiekty powojenne. Zaadoptowano zachowane resztki starodrzewu tworząc otwarty park publiczny. Przy stawie ustawiono popiersie Elizy Orzeszkowej [19]. Przez dolną część parku prowadzi Podskarpowa Ścieżka Rowerowa [15].

Elizeum

Elizeum to podziemna rotunda wykonana z cegły, usytuowana w stoku Skarpy Wiślanej. Powstała według projektu Szymona Bogumiła Zuga jako część Ogrodu na Książęcem [1] w drugiej połowie XVIII wieku [2]. Wysokość rotundy to 8 metrów, a średnica 7.5 metrów [3]. Zbudowana jest na planie centralnym, zamknięta z czterech stron półkolistymi niszami i przykryta kopułą udekorowaną wewnątrz dekoracją gipsową. Część centralną na dwóch kondygnacjach obiegają korytarze ze sklepieniem kolebkowym. Wnętrze doświetlone było kiedyś przez okrągły otwór w sklepieniu [1] o średnicy około 3 metrów [7], na którym stała zewnętrzna wieża-latarnia na rzucie ośmioboku, o kształcie przypominającym pawilon chiński [1]. Obecnie w tym miejscu jest niewielki otwór. Przed wejściem do groty, tak jak dzisiaj, znajdowała się sadzawka z wyspą [1].

Oryginalnie wystrój był bardzo bogaty. W grocie znajdowały się loże z kanapami, fontanny i kolumny [2]. Cztery wielkie wnęki z siedzeniami były z fałszywego marmuru. Na wspornikach koło ściany umieszczono popiersia cesarzy rzymskich, a nad drzwiami płaskorzeźby [1]. Nocą sala była doświetlana świecami i kagankami. Zimą sala była ogrzewana kominkiem [2] z którego ciepło rozchodziło się kanałami grzejnymi po całym wnętrzu [7], a podziemny korytarz łączył ją z Domkiem Imama, gdzie znajdowała się kuchnia. Książę Kazimierz Poniatowski zapraszał tam swoich przyjaciół, odwiedzali je zagraniczni podróżnicy. Czas umilali muzykanci, ukryci na górnym korytarzu, który zapewniał dobrą akustykę [2]. William Coks wspomina: „wreszcie dotarliśmy do drzwi drewnianych, jakby wejścia do lichej chatki. Drzwi nagle otwarły się i znaleźliśmy się, ku naszemu zdziwieniu, we wspaniałym salonie, oświetlonym niezliczoną ilością lampionów. Miał on kształt rotundy z przepyszną kopułą wedle najpiękniejszej symetrii. Dookoła, wśród kolumn ze sztucznego marmuru, widziałeś cztery otwarte gabinety, a w nich sofy wygodne i malowidła al fresco. Wśród ogólnego podziwu olśnił uszy nasze koncert niewidzialnej orkiestry. Szukaliśmy daremnie skąd pochodziły tony” [5]. Elizeum, według podań, miało być miejscem schadzek z kochankami lub spotkań loży masońskiej [2].

Po śmierci Kazimierza Poniatowskiego w 1800 roku Elizeum było użytkowane jako magazyn [2] do przechowywania beczek z piwem czy jako lodownię [5]. Również jako magazyn służyło podczas II wojny światowej. Prace związane z zabezpieczeniem obiektu rozpoczęto dopiero w latach 80-tych XX wieku [2].

Obecnie zachowały się odciski kasetonów dekorujących sklepienie, fragmenty tynku w bocznym korytarzu imitującego sztuczną skałę [1]. niewielkie nisze na kaganki, tajemnicze znaki wydrążone w murze [7] oraz fragment trójbarwnej polichromii w układzie pasowym na ścianie górnego korytarza. Obiekt nie jest dostępny dla zwiedzających, gdyż wymaga kosztownego remontu, zwłaszcza osuszenia, gdyż wilgotność cegły sięga 18-19%, co jest niemal maksymalnym możliwym zawilgoceniem. W trakcie badań wilgotności odkryto kamienny cokół z piaskowca o przekroju 36 x 20 cm, na którym stała latarnia doświetlająca obiekt [1].

Według niektórych źródeł Elizeum jest jednym z najważniejszych europejskich zimowisk nietoperzy [1], nie jest to jednak do końca potwierdzone [8].

Pomnik Elizy Orzeszkowej

Pomnik na Powiślu jest jednym z dwóch pomników pisarki w Warszawie (drugi znajduje się na Pradze). Został odsłonięty w 1958 roku. Autorem piaskowcowej rzeźby jest Romuald Zerych. Obelisk, składający się z popiersia pisarki i cokołu, ma łącznie około dwóch metrów wysokości i stoi na brzegu stawu [22].

Wodozdrój

Budynek o kształcie ośmioboku został zbudowany w latach 50-tych XX wieku w stylu neoklasycystycznym [23].

Krętym wąwozem biegnącym ul. Książęcą uchodził do Wisły potok Żurawka (Żórawka [18]). Zbierał ona wodę ze źródeł przy ul. Kruczej i Brackiej oraz z okolic dzisiejszych ulic Lindleya, Oczki i Nowogrodzkiej, gdzie znajdowała się podmokła łąka zwana Żurawieńcem. Płynął środkiem ul. Żurawiej, która zapewne wzięła od niego nazwę. U podnóża skarpy przy ul. Książęcej nasypy i aluwia stożka napływowego mają miąższość powyżej 10 metrów [55]. W latach 1749–1752 rzeczkę uregulowano i wytyczono wąwozem trakt. W tym czasie do traktu od strony północnej przylegały zabudowania wielkiej królewskiej cegielni eksploatującej pobliską gliniankę [18].

W okresie 1776-1778 po obu stronach drogi powstały z inicjatywy księcia podkomorzego Kazimierza Poniatowskiego dwa parki: Na Książęcem i Na Górze [24]. Pod względem obszaru zajmowały one w osiemnastowiecznej Warszawie drugie miejsce po Łazienkach [59]. Były to dwa z trzech ogrodów założonych przez księcia [5], trzeci był na południowy wschód od Ekonomii Saskiej.

Kompleks Na Książęcem był ogrodem w stylu angielskim, sentymentalnym. Centralnie usytuowana aleja z poczwórnym szpalerem drzew prowadziła w kierunku skarpy. Wzdłuż niej rozciągał się geometryczny ogród użytkowy. Skarpa została uformowana w regularne tarasy łączące się pochylniami. Na skarpie rozmieszczono, według ówczesnej mody, budowle ogrodowe z różnych stylów. Na osi, tuż nad skarpą stała chińska altana, będąca latarnią podziemnego Elizeum. Na północ od altany znajdowała się drewniana karczma holenderska (folwark, z salą bilardową [9], w którym książę mieszkał [59]). Na południowym cyplu skarpy, obok wąwozu, usytuowano turecki minaret (ze schodami krętymi wiodącymi na wierzchołek [30]), czyli dom turecki [60] pełniący rolę wieży widokowej [9] o wysokości 15 metrów [16]. U podnóża, w miejscu dawnej glinianki, był staw z wyspą i pawilonem (gdzie książę hodował małpy [30]). Na stoku małego wąwozu znajdowała się okrągła świątynia [60] o jońskich kolumnach [59], a obok grota z wodospadem [30]. Wzdłuż brzozowego lasku można było przejść do oranżerii [60]. Z Elizeum podziemnym przejściem można było dostać się do Domu Imama, który służył za kuchnię [1]. Był też pałacyk wzniesiony dla czarnookiej Józefki [59], holendernia z gołębnikiem na stoku ul. Książęcej [9] oraz liczne sadzawki z kaskadami i domkami dla łabędzi [59]. W ogrodzie wybudowano też dwa bastiony [18].

Na wschód od skarpy, aż do ul. Solec ciągnęły się ogrody. Obszar na wschód od późniejszej ul. Smolnej tworzyła tzw. Ekonomia Saska. Było ogrodowo-warzywno-rybne zaplecze dworu Augusta III z browarem, piekarnią, kuźnią i zabudowaniami gospodarczymi [56]. Budynki gospodarcze znajdowały się już poza terenem współczesnego parku, przy ul. Ludnej [57]. Powstała około 1740 roku [56]. Jej centrum tworzył czworobok z charakterystycznymi (zarybionymi [57]) basenami wodnymi w narożach, połączonymi kanałami [58].

Po śmierci księcia w 1800 roku tereny na Książęcem nabyli bracia Emilian i Korneli Horodyscy. W 1818 roku na publicznej licytacji teren ogrodu został sprzedany Kalasantowi Szaniawskiemu. W 1834 roku właścicielem został Sylwester Skierkowski, od którego w 1839 roku działkę kupił rząd i w 1841 roku na terenie parku od strony ul. Książęcej, tuż przy minarecie, wybudowano szpital św. Łazarza [7].

W 1841 roku ulicę Książęcą wybrukowano i postawiono przy niej czteropłomieniowe latarnie gazowe, stojące tu do 1944 roku [24].

Ulica Smolna

Przez teren dzisiejszego parku prowadziła dawniej ul. Smolna (Dolna). Jej jedynym śladem jest chodnik w parku, równoległy do ul. Kruczkowskiego. Nazwa ta funkcjonowała od XVIII wieku. W 1784 roku Komisja Brukowa określiła szerokość ul. Smolnej Dolnej na 15 metrów. Ulica biegła wtedy wzdłuż ogrodów przy skarpie [62]. Ulicę Smolną Dolną uporządkowano po zbudowaniu Rządowej Fabryki Dywanów i Kobierców (w 1817 roku, zatrudniającej ponad 100 osób i zarabiającej spore pieniądze), a następnie Rządowej Fabryki Machin Żelaznych w 1826 roku [63]. Po budowie drogi Jerozolimskiej, ul. Smolna Dolna otrzymała nawierzchnię makademizowaną (od MacAdama, wynalazcy metody [63]), a następnie w 1845 roku położono kiepski bruk. Na wniosek mieszkańców ulica została przebrukowana, rynsztoki zaś udrożniono [62].

Elizeum

Według relacji Sobieszczańskiego z 1847 roku Elizeum było wynajmowane przez fabrykanta piwa i porteru P. Scheffera. W drugiej połowie XIX w. hrabia Branicki dzierżawił od szpitala tę część ogrodu, gdzie znajdowało się Elizeum, które prawdopodobnie chciał wyremontować [7].

Szpital św. Łazarza

Szpital św. Łazarza powstał z inicjatywy Piotra Skargi przy ul. Mostowej w 1591 roku z przeznaczeniem dla ubogich i trędowatych. Na początku XIX wieku powołano komitet budowy nowego gmachu. Odpowiedni teren znaleziono w 1839 roku, kiedy Aleksander Kurtz znalazł się w posiadaniu części terenów po rozparcelowanym ogrodzie Na Książęcem i odstąpił je w zamian za tereny po fabryce Fraenkla przy ul. Gęsiej i Smoczej. Początkowo na cele szpitala zaadoptowano istniejące budynki, jednak już w 1841 roku został wybudowany nowy, dwupiętrowy gmach w kształcie litery E według projektu Henryka Marconiego [17].

Uroczyste położenie kamienia węgielnego pod szpital odbyło się 3 lipca 1839 roku. Budowę prowadzono z funduszów pozostałych ze sprzedaży domów szpitalnych i z zapisów dobroczynnych. Dwa lata później przeniesiono chorych do nowych zabudowań. Plac zajęty pod szpital obejmuje 20,750 sążni kwadratowych, podzielonych na ogrody spacerowe dla chorych, oraz duży park z tarasem od ulicy Książęcej. Oprócz zabudowań gospodarczych szpital posiadał trzy gmachy dla chorych. Gmach główny dla kobiet, gdzie na parterze mieści się klinika uniwersytecka, gmach dla mężczyzn leczących się na salach ogólnych i pałacyk, również dla mężczyzn. Chorym była udzielana codziennie porada bezpłatna, z bezpłatnym wydawaniem lekarstw [27]. Od głównego architekta szpital nazywany był czasem szpitalem Marconiego [29]. Autorstwo budynku przypisuje się też W. Ritschelowi i Adamowi Idzikowskiemu. Przebudowano na pawilon dla "świerzbowatych" dawną ogrodową kuchnię. Na terenie szpitala znalazł się też zachowany minaret [11]. Od strony ulic Książęcej i Smolnej wzniesiono murowany parkan [17]. Korpus budynku głównego miał aż 29 osi z dziewięcioosiowym ryzalitem. Do kompleksu włączono również pałac Podolskiego (obecnie teren Muzeum Narodowego) i całość otoczono murem.

W XIX wieku dostawiono jeszcze dwa pawilony [24]. W 1865 roku otwarto oddział chorób skórnych, a w 1870 roku Klinikę Chorób Skórnych i Wenerycznych Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. W 1907 roku szpital został przemianowany na szpital miejski [17]. Szpital mieścił 400 łóżek. W 1929 roku dostawiono kolejny pawilon wg proj. Władysława Borawskiego, dla przymusowo leczonych kobiet [24]. Szpital został w 1941 roku przeniesiony do zabudowań dawnego zakładu dla dzieci i starców żydowskich przy Lesznie, a przy Książęcej został ulokowany szpital wojskowy [11] dla żołnierzy niemieckich. W 1944 roku cały kompleks spłonął [24].

Rządowa Fabryka Machin Żelaznych

Zespół budynków na rogu Książęcej i Ludnej (ul. Książęca 2A [18]) powstał dla założonej z inicjatywy Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu Rządowej Fabryki Machin [40] w 1826 roku, na części terenów dawnego browaru saskiego [42]. Początkowo fabryka produkowała odlewy żelazne, machiny parowe, aparaty gorzelniane oraz hydruliczne oraz rozmaite narzędzia rolnicze, rzemieślnicze i przemysłowe [42]. Składała się z długiego murowanego budynku wzdłuż ulicy i kilku mniejszych po bokach dziedzińca. W 1829 roku zainstalowano tu maszynę parową o ogromnej jak na te czasy mocy 12 koni mechanicznych [42], która napędzała tokarnie i wiertarnie [63]. Przed 1830 rokiem ok. 100 robotników produkowało tu maszyny parowe i rolnicze. W powstaniu listopadowym podjęto zakrojoną na wielką skalę produkcję zbrojeniową, w której 1500 osób wytwarzało tutaj [24][42] do 3000 karabinów miesięcznie [63]. W 1833 roku fabrykę kupił Bank Polski i przekazał zakład spółce Perks & Withmore. Pod nowym zarządem robiono tu maszyny przemysłowe, przędzalnicze, maszyny parowe, balkony, elementy schodów. W 1839 roku Bank odzyskał zakład, całkowicie go mechanizując i dostawiając kolejne budynki [24]. W środkowej części znajdował się wyższy, dwupiętrowy budynek [38].

W 1844 (1841 [42]) roku administratorem został Wilhelm Rau [24]. W 1845 roku założono urządzenia do wytwarzania gazu dla oświetlenia fabryki, a także zbudowano najdłuższy w Warszawie budynek fabryczny, ciągnący się wzdłuż całej ulicy Smolnej Dolnej [63]. W 1848 roku kierownictwo objął Stanisław Lilpop. Ich pozycja była na tyle silna, że w 1856 roku zakłady określane były jako Fabryka Lilpop i Rau w Warszawie [42]. W 1857 roku zakłady spaliły się, ale szybko je odbudowano [63]. Rau wykupił fabrykę w 1868 roku [24], za 150000 rubli wyłożonych przez L. Loewensteina, który przystąpił do spółki w miejsce zmarłego w 1866 roku Lilpopa [42].

W 1872 roku zostały powołane do życia Akcyjne Zakłady Mechaniczne Lilpop, Rau i Loewenstein, przekształcone rok później w Towarzystwo Przemysłowe Zakładów Mechanicznych Lilpop, Rau i Loewenstein Spółka Akcyjna [41]. Do 1881 roku cała produkcja została przeniesiona do pomieszczeń przy ul. Bema. Posesja pozostała własnością fabryki, służąc w okresie I wojny światowej, jako garaże wojskowe [40]. 29 kwietnia 1871 roku odbył się tu pierwszy strajk robotniczy w Królestwie Polskim. Nic on jednak nie zmienił [63].

W 1873 roku stał tu siedmioosiowy budynek parterowy, gmach 17-osiowy i szereg hal z kominami [24]. Większość terenu zajmował zespół trzech równoległych budynków. W budynku przy ul. Smolnej znajdował się hotel Włóczęgów, który 18 sierpnia 1933 roku stanął w płomieniach [51]. Budynki wzdłuż Smolnej i podłużne zabudowania fabryczne zostały częściowo rozebrane w okresie międzywojennym [40]. W czasie II wojny światowej zostały zniszczone pozostałe budynki, dziewięcioosiowy budynek najbliżej Książęcej, 15-osiowa część od strony alei 3 Maja [39] oraz budynek z zespołu trzech równoległych, położony najbliżej Smolnej [37].

Młyn Parowy

W latach 1823-1824 od Solca na zachód poprowadzono drogę zwaną Nową Drogą Jerozolimską. Od Nowego Światu na Powiśle droga biegła w wykopie i wysadzona była 4 rzędami drzew [45]. Powstała, by złagodzić stromiznę, co ułatwiło transport towarów z portu na Solcu i manufaktur na Powiślu do dzielnic położonych na Skarpie [46]. W latach 1826-1829 wzdłuż drogi po stronie południowej stanął ogromny młyn parowy (ul. 3-ego Maja 5/7/9/11 [34]) Towarzystwa Wyrobów Zbożowych (spółki założonej przez ziemian i przemysłowców), projektu Adolfa Schucha i A. Gołońskiego [45]. Pomysł umocnienia brzegu i budowy „bulwarku” pojawił się latach 20-tych XIX wieku, kiedy wytyczono Aleję Jerozolimską. W 1825 roku kamienny bulwar zaczął chronić młyn przed wezbraniami Wisły [54].

Młyn rozpoczął produkcję w 1828 roku, stając się największym tego typu zakładem w kraju. Wkrótce dobudowano piekarnię i bednarnię. Po powstaniu listopadowym spółka popadła w długi i młyn został zajęty w 1834 roku przez Bank Polski, a w 1836 roku wystawiony na licytację. Zakupili go bracia Łubieńscy, lecz już w 1837 roku odsprzedali go Piotrowi Steinkelerowi. Steinkeler młyn unowocześnił i rozbudował. Postawił nowe spichrze, uruchomił tartak, fabrykę fornirów i kafli oraz rozpoczął produkcję powozów, od jego nazwiska nazywanych steinkelerkami [46]. Od jego nazwiska Nowa Droga Jerozolimska była nieoficjalnie nazywana Drogą Steinkellera [45]. W młynie zatrudniano ponad 200 osób [53]. Dwunastoosobowe karety zaczęły obsługiwać połączenia między miastami, jeżdżąc w barwach firmy kurierskiej, należącej do Steinkellera. W roku 1849 ogłoszono bankructwo przemysłowca, a Bank Polski ponownie przejął Młyn Parowy. Piotr Stenkeller pełnił funkcję dyrektora do 1854 roku, kiedy zmarł. Pół roku później młyn spłonął w pożarze trwającym kilka tygodni, jednym z największych, jakie w tamtym czasie nawiedziły Warszawę. Zakład odbudowano, lecz spłonął ponownie w 1868 roku [46].

W 1864 roku, po upadku Powstania Styczniowego, naczelnik Warszawy i ostatni dyktator powstania Aleksander Waszkowski, ukrywał się pod szopą młyna między deskami. O tej kryjówce nie wiedział nikt poza powiślańskimi bezdomnymi. Dyktatora ujęto w grudniu 1865 roku i stracono [53].

Ruiny odkupił Jan Gotlieb Bloch, który polecił przebudować młyn na koszary. Od jego nazwiska nazywano je koszarami Blocha. W latach 1917-1918 kwaterowali w nich legioniści marszałka Józefa Piłsudskiego [46]. Większość budynków została rozebrana między 1921 i 1935 rokiem [33]. Pozostałe budynki uległy zniszczeniu w czasie II Wojny Światowej i nie zostały odbudowane [46]. Na terenie rozebranych koszar Blocha około 1930 roku stanęło kilka domów spółdzielni mieszkaniowych. Część terenu koszar zostało w latach 50-tych XX wieku włączone do Parku na Książęcem [45].

Budynek spichrza na terenie młyna powstał w latach 1837-1846, a został przebudowany po 1868 roku. W okresie międzywojennym służył za akademik dla studentów. Został rozebrany pomiędzy 1935 a 1939 rokiem [34]. Dwa murowane budynki tworzące razem z drewnianym zamknięty dziedziniec, prawdopodobnie należały do zespołu budynków, w których produkowano powozy, bryczki pocztowe i dyliżanse. Powstały około 1840 roku [35]. Zostały zniszczone w czasie II wojny światowej [36].

W 1922 roku ulicą Książęcą zaczął jeździć tramwaj linii P [24], potem 8 i 9, zjeżdżając z Placu Trzech Krzyży do pętli na Solcu [18].

Po zakończeniu I wojny światowej nastąpiły dobre czasy dla szpitala św. Łazarza. Początkowo placówka liczyła siedem oddziałów: cztery skórno-weneryczne dla kobiet i mężczyzn, dwa dla przymusowo leczonych prostytutek i jeden dla nieletnich. W późniejszych latach doszedł oddział urologiczny i wewnętrzny [27]. Oddziały łącznie uzyskały 750 łóżek. Szpital był na tyle nowoczesny, że byli tu wysyłani na badania chorzy z pobliskiego Instytutu Oftalmicznego. Oddział chirurgiczno-urologiczny mógł naraz pomieścić 100 pacjentów, lecz był tak sławny w kraju, że nie był w stanie przyjąć wszystkich chętnych [17]. Szpital zyskiwał coraz większą renomę, jako placówka naukowa. [27]

Budynek pralni szpitala rozbudowano przed 1929 rokiem po obu stronach o prostopadłe skrzydła według projektu Władysława Borawskiego [12]. Ten sam architekt dobudował pawilon mieszczący sale chorych, który powstał przy starszym pawilonie i został z nim połączony wąskim łącznikiem [13].

Część terenu ogrodu na Książęcem (tzw. mały wąwóz) weszła w skład terenu Muzeum Narodowego, które zostało zbudowane w latach 1927-1932 [9]. W 1935 roku na zdjęciu lotniczym nie ma stawu przy ul. Książęcej [20].

W drugiej połowie lat 30-tych XX wieku pojawił się projekt parcelacji poprzemysłowych terenów u podnóża skarpy i nadania mu wielkomiejskiego charakteru. Planowane były ulice Sztajnkellera i Chojnickiej, Monachijska, Neapolitańska, Amsterdamska, Tokijska i Stambulska. Większość nazw odwoływała się do miast w państwach Osi, gdyż kraje o systemach wodzowskich stanowiły wzorzec, do którego dążyła II RP pod rządami Marszałka Rydza-Śmigłego [52].

W 1939 roku, w czasie kampanii wrześniowej, został zniszczony budynek izby przyjęć szpitala, ale pozostałe oddziały działały przyjmując rannych. Operacje odbywały się pod ciągłym ostrzałem artylerii i lotnictwa. Tych, którzy umierali, chowano w szpitalnym ogrodzie. Szpital funkcjonował do 1941 roku, kiedy niemieckie władze zajęły zabudowania z przeznaczeniem na niemiecki szpital wojskowy (na potrzeby armii niemieckiej szykującej się do ataku na Rosję [27]). Szpital św. Łazarza przeniósł się do gmachu na Woli, przy skrzyżowaniu ulic Leszno i Karolkowej, który pozostał po przeniesionym do getta Zakładzie dla Dzieci i Starców Żydowskich [17].

Grota Elizeum w czasie drugiej wojny światowej przypuszczalnie pełniła funkcję magazynu [7].

W czasie Powstania Warszawskiego budynki szpitala kilkakrotnie przechodziły z rąk do rąk [27]. Szpital św. Łazarza został opanowany 11 sierpnia przez kompanię „Redy”. Powstańcy kilkakrotnie odzyskiwali szpital. We wrześniu walczył tu batalion „Stefana”, a szczególnie pluton „Torpedy”. Ulica Książęca była jedynym połączeniem Południowego Śródmieścia z Górnym Czerniakowem. Wykopano rów łączący domy nr 1 i 7, wzniesiono barykady przy ul. Książęcej 7, między numerami 4 i 21 oraz na wysokości budynku nr 6. Po zbombardowaniu budynków powstańcy obsadzili ruiny. Ulica była broniona do 13 września, kiedy ostatecznie padł szpital św. Łazarza. W tym czasie spłonęły zabudowania szpitala, a pocisk artyleryjski ściął większą część minaretu w parku [18].

Po wojnie władze postanowiły nie odbudowywać szpitala, a zrujnowane budynki rozebrano, w tym lekko uszkodzony minaret [27]. Szpital św. Łazarza wznowił działalność w gmachu na Lesznie 15 [17].

W 1949 roku zapadła decyzja o budowie wielkiego parku na Powiślu środkowym i południowym, którego część tworzył teren ogrodów na Książęcem. Projekt wykonała architekt krajobrazu Alina Scholtzówna z zespołem na podstawie koncepcji Zygmunta Stępińskiego [31] i Longina Majdeckiego [9]. Park otrzymał nazwę Centralny Park Kultury i Wypoczynku na Powiślu. Budowa była finansowana przez SFOS. W 1950 roku przeprowadzono odgruzowywanie fabryk i terenu szpitala św. Łazarza. W 1955 roku w czasie Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów członkowie licznych delegacji zagranicznych pracowali u podnóża skarpy, nawet w nocy przy świetle jupiterów. Wszystkim przygrywała orkiestra. Do 1965 roku na terenie całego parku posadzono około 12 tys. młodych drzew i 60 tys. krzaków. Bardzo dużą część prac wykonali społecznie mieszkańcy Warszawy [31].

W latach 50-tych XX wieku usunięto tory tramwajowe i zastąpiono je autobusami [24].

Około 1960 roku odtworzono zasypany niegdyś staw [10]. Ustawiono przy nim nowy pawilon ogrodowy, w którym umieszczono studnię artezyjską [18] Z tego okresu pochodzą też tarasy widokowe na jej brzegach oraz na koronie skarpy [9].

Park i Elizeum po uporządkowaniu w latach 60-tych XX wieku zostały wpisane w 1965 roku do rejestru zabytków pod numerem 278 [18].

W 1978 roku prof. Marek Kwiatkowski odnalazł ukrytą osiemnastowieczną grotę w parku, która została zamurowana przez Niemców opuszczających Warszawę. W grocie ukryto m.in. dzieła sztuki. Większość historyków nie wierzyła w jej istnienie [64].

Pierwsze działania zabezpieczające Elizeum podjęto w latach 80-tych XX wieku [7].

Kładka Zakochanych

W 1974 roku została oddana do użytku kładka nad ulicą Książęcą, zaprojektowana przez Zenona Franza. Wsparta na trzech filarach konstrukcja znajduje się 7.5 m nad poziomem ulicy. Ma długość 82 m i szerokość 4,5 m. Kładka powstała dla upamiętnienia 30-lecia PRL, o czym informuje tablica na jednym z jej filarów. Kładka ta nazywana jest Kładką Miłości i jest elementem Warszawskiego Traktu Zakochanych [18] od pl. Zamkowego do Zamku Ujazdowskiego [9]. Kładka przeszła remont w 2009 roku [18].

Na początku lat 90-tych XX wieku na skarpie w rejonie Muzeum Wojska Polskiego stwierdzono płaskie, niegłębokie ruchy osuwiskowe [55].

W 1992 roku Centralny Park Kultury zmienił nazwę na Park Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego [9].

Obecnie właścicielem parku jest Zarząd Terenów Publicznych [16].

W 2008 roku miasto przygotowało konkurs na rewitalizację Elizeum, na który wpłynęło pięć prac. Nie zdecydowano się jednak rozpocząć remontu [3].

W 2011 roku w parku uruchomiono nad stawem Dolinę Muminków. Była to kawiarnia oraz weekendowa scena artystyczna. Na zagospodarowanym skwerze, znajdowały się leżaki, materace, plaża, bar, wypożyczalnia książek i audiobooków. Miejsce było przyjazne zwierzętom i dzieciom. W weekendy obiekt funkcjonował 24 godziny na dobę [14]. Dolina Muminków założona przez Jerzego Funkiewicza i Bartosza Stroińskiego została zamknięta rok później [61].

W marcu 2014 roku nadano alejom w parku nazwy, m.in. Mieczysława Grydzewskiego i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego [32].

Stacja Mercedes

W 2013 roku w miejscu dawnych garaży [49] po północnej stronie parku (przy al. 3 maja) została wybudowana stacja Mercedes. Jest to kawiarnia z tarasem o powierzchni 150 metrów kwadratowych, kącik dla dzieci (dzieci mogą jeździć po trawie małymi mercedesami oraz bawić się z animatorką [48]), przestrzeń wystawowo-koncertowa [47], bezpłatny serwis rowerowy i symulator, dzięki któremu można poćwiczyć jazdę na rowerze oraz elektryczny jednoślad [50]. Lokal działa tylko w okresie letnim [48]. Stacja jest produktem pop-up store producenta samochodów [49], gdzie można umówić się na jazdę próbną [48]. Pop-up stores mają pomóc w dotarciu do jak najszerszego grona potencjalnych klientów w ich naturalnym otoczeniu [50]. Nowa elewacja, która powstała w 2015 roku, nawiązuje do industrialnej przeszłości Powiśla: garaży maszynowych oraz parowych, które mieściły się w tej lokalizacji. Ruchomymi drzwiami garażowymi można sterować, nie ma podziału na moduły, a także rozdzielona jest kuchnia z barem. Za projekt oraz realizację odpowiada Pracownia Architektoniczna WWAA [49].