Garbarnia Temler i Szwede


Garbarnia Temler i Szwede

Garbarnia powstała w połowie XIX wieku na podmokłych terenach przyległych do Okopów Lubomirskiego. W swojej świetności była największą na terenie Królestwa Polskiego i wyprawiała znakomite skóry, eksportowane do wielu krajów. Założył ją ród Temlerów, do których przyłączyła się rodzina Szwede, a w okresie międzywojennym rodzina Pfeifferów. Po II wojnie światowej (po znacjonalizowaniu) była tu fabryka butów Syrena, potem Lux-But, wreszcie działkę przejęło MPO i zakłady Apis. Od XXI wieku fabryka jest opuszczona, a budynki niszczeją.

biurowiecbiurowiecfabrykafabrykamagazynmagazynrejestr zabytkówrejestr zabytkówzabytkowy budynekzabytkowy budynek

Powiedz, jak bardzo lubisz to miejsce w Warszawie:

  • Ulice:   ulica Okopowa
  • Rok powstania:  1859-1900
  • Obszar MSI:  Nowolipki
  • Wysokość:   12 m
  • Funkcja:  przemysłowa
  • Styl:  historyzm (neo)
  • Związane osoby: Pfeiffer Józef, Pfeiffer Stanisław, Pfeiffer Władysław, Szwede Ludwik, Temler Aleksander Ferdynand, Temler Karol Ludwik, Temler Jan Gottfried

Opis urbanistyczny:

Obecna zabudowa opuszczonych zakładów garbarskich Temler i Szwede (ul. Okopowa #78) to efekt wielokrotnych rozbudów i przebudów, a także zniszczeń wojennych. Z pierwszych zabudowań, pochodzących z czasów budowy fabryki, nie zachowały się żadne. Najstarszym obiektem jest główny budynek fabryczny na tyłach posesji, najciekawsze jest jego południowe skrzydło: dwukondygnacyjne, z widoczną w środku więźbą. Najprawdopodobniej obok tej części mieścił się kiedyś komin. Elewacja utrzymana jest w neoromańskiej stylistyce: fryz arkadkowy, półkoliście zamknięte okna. Pod warstwą tynku są zatarte charakterystyczne nadproża w formie łuków odcinkowych. W dalszej części główna hala przykryta jest sklepieniem biegowym, wspartym na żeliwnych słupach. Drugim ciekawym budynkiem jest obiekt położony bliżej ul. Okopowej. Obok produkcji funkcjonowały w nim też biura. Wnętrza tego budynku zostały znacząco przekształcone. Budynki są wtórnie otynkowane [4].

Nieruchomość jest własnością miasta stołecznego Warszawy i jest administrowana przez Zarząd Mienia m.st. Warszawy [20].

W rejestrze zabytków znajduje się budynek główny z lat 1858-1859 wraz z halami maszynowymi z II połowy XIX wieku i kotłownią [38][18].

W opuszczonych pomieszczeniach znalazły się liczne graffiti [14].

Obiekty, pomniki, tablice:


Obiekty, pomniki, tablice

Niestety nie wiemy nic o tym miejscu w wybranym temacie.

XVIII wiek i wcześniej:

Pod koniec XVIII wieku były to tereny uprawne poza miastem.

XIX wiek:

Działka z późniejszą garbarnią znajdowała się po wewnętrznej stronie Okopów Lubomirskiego. Prowadziła przez ten teren droga wzdłuż Okopów, a na wschód od niej znajdowała się znaczna skarpa. Do momentu powstania fabryki działka nie była zagospodarowana. U podnóża skarpy (od zachodu) tworzyły się liczne zbiorniki wodne (widoczne m.in. na planie z 1856 roku).

Historia garbarni rodziny Temlerów sięga 1817 lub 1819 roku, kiedy Jan Gottfried Temler założył w Warszawie firmę garbarską [1]. Temler przybył do Polski z Saksonii z wojskami napoleońskimi. Fabrykę w zasadzie prowadziła jego żona Anna Maria z domu Franke. Garbarnia mieściła się przy ul. Ogrodowej 13/15 (hip. 877/878) [29].

W 1848 roku [3] fabryka przeszła na jego dwóch synów: Karola Ludwika Temlera oraz Aleksandra Ferdynanda Temlera (Aleksander był m.in. sędzią Trybunału Handlowego, założycielem Banku Handlowego, udzielał się przy zakładaniu Muzeum Przemysłu i Rolnictwa [24]). Zawiązali oni w styczniu 1859 roku spółkę z Ludwikiem Szwede [29]. Zakład został wówczas przeniesiony w okolice rogatek Powązkowskich (hip. 2310c, 2311d, ul. Okopowa 78) [1]. W latach 1859-1861 powstały dwa potężne zabudowania fabryczne [3]. Zmiana lokalizacji fabryki była konieczna ze względu na niedostatek wody przy ul. Ogrodowej [29]. Od tego momentu garbarnia występowała pod firmą „K. A. Temler i L. Szwede” [3]. Do 1844 roku garbowano wyłącznie skóry krajowe, następnie zaczęto sprowadzać skóry surowe z całego świata, z Australii, Indii, czy Ameryki [29].

W 1856 roku garbarnia zatrudniała 60 pracowników [29]. Działały dwie maszyny parowe o mocy 6 i 20 KM. Produkowano różnego rodzaju skóry [4]: podeszwowe, dla rymarzy, na pasy transmisyjne, do pokrycia powozów, na obuwie. Przerabiano wówczas 50 tys. skór, a roczny obrót wynosił 100 tys. rubli [29]. Z czasem fabryka stała się jedną z największych garbarni w Królestwie Polskim i cieszyła renomą w kraju i za granicą [1]. W 1865 roku wartość produkcji rocznej wynosiła 600 tys. rubli, z tego 120 tys. stanowił eksport do cesarstwa rosyjskiego, a 10-15 tys. eksport do Niemiec i Anglii [3]. Produkty garbarni zyskiwały medale na wystawach przemysłowych w Warszawie (1857), Moskwie (1865), Paryżu (1867), czy Petersburgu (1870). Podczas wystawy moskiewskiej garbarnia uzyskała zgodę na umieszczanie herbu państwa na swoich produktach [29]. Zatrudnienie stale wzrastało i w 1870 roku osiągnęło 200 pracowników [4]. W 1970 roku przy garbarni otwarto fabrykę kleju. Krajanie cegiełek na cienkie plastry odbywało się za pomocą machiny pomysłu samego Temlera [32]. W 1873 roku fabryka wyrobiła 35 tys. skór wołowych, 25 tys. skór krowich, sprowadzanych z Indii Wschodnich, 20 tys. skór cielęcych i 700 pudów (ok. 11 466 kg) pasów do maszyn [29].

W 1879 roku właściciele przekształcili przedsiębiorstwo w spółkę akcyjną z kapitałem 1 mln rubli. Zarząd spółki tworzyli, obok Aleksandra Temlera, jego dwaj synowie Józef Temler i Jan Henryk Temler, Julian Fuchs, oraz Jan Maurycy Temler (wnuk Karola). Wówczas była to najpotężniejsza garbarnia w Królestwie Polskim, przynosząca zysk w wysokości 2.1 mln rubli [3]. Było to spowodowane przez stałe zwiększanie mechanizacji produkcji [29]. Pod koniec XIX wieku fabryka posiadała dwa silniki parowe o mocy 100 KM i jeden silnik gazowy o mocy 50 KM [3], a w 1913-1914 roku łączna moc maszyn parowych wynosiła 3045 KM [29].

Kolejne zabudowania powstały około 1900 roku [11]. W 1906 roku miał miejsce trzymiesięczny strajk pracowników, jako oddźwięk rewolucji w Rosji. W 1909 roku fabryka zatrudniała 350 robotników [29], a jej roczne obroty przekraczały 2.5 mln rubli [3].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Rzut fabryki

[1856] Rzut fabryki (źródło)

Garbarnia braci Temlerów

[1873] Garbarnia braci Temlerów (źródło)

Zakłady

[1882] Zakłady (źródło)

Garbarnia

[1900] Garbarnia (źródło)

Garbarnia

[1900] Garbarnia (źródło)

Okres międzywojenny:

Czas po zakończeniu I wojny światowej był okresem pomyślnej koniunktury dla fabryki i dla całego przemysłu garbarskiego [29]. W latach 1919-1923 fabrykę zmodernizowano [11]. Jednak w wyniku utraty zamówień z rynku rosyjskiego firma zaczęła upadań [32]. Eksport do Rosji udało się jeszcze zrekompensować, jednak wraz z reformą walutową w Polsce nastąpiło załamanie koniunktury w przemyśle garbarskim [27]. Fabrykę uratowali bracia Pfeiffer, którzy w 1925 roku przejęli zarząd, przejmując 40% akcji [32]. Spółka skoligacona została poprzez Zuzannę Temlerównę [25]. W skład zarządu wchodzili: Jan Henryk Temler, Władysław Pfeiffer i Stanisław Pfeiffer, ponadto Józef Pfeiffer Jan Herse i Jan Maurycy Temler [32]. Ponieważ Pfeifferowie włożyli znaczny kapitał, zażądali dodatkowe 11% akcji, aby uzyskać pakiet większościowy [29]. Pfeifferowie rozbudowali zakład o kilka nowych budynków [16]. Znajdował się on wówczas pod adresem pl. Parysowski 9/13 [11].

Fabryka zatrudniała 120 pracowników w 1921 roku, 150 w 1922 roku, 93 w 1928 roku, 80 w 1936 roku [29], a 102 w 1938 roku [4]. W latach 1930-1939 garbarnia dysponowała maszyną parową o mocy 350 KM, ponadto prądnicą 200 KM i silnikami elektrycznymi o mocy 278 KM [29].

Na terenie przy ul. Okopowej działała też siostrzana garbarnia Margolis [4]. Zaopatrywała w surowce warsztaty kaletnicze, białoskórnicze, meblowe i karoseryjne. Działały tu również Krajowa Fabryka Przetworów Krwi i wytwórnia klejów stolarskich [11].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

W tle budynki garbarni

[1930] W tle budynki garbarni (źródło)

Zakłady

[1930] Zakłady (źródło)

II wojna światowa i Powstanie Warszawskie:

Garbarnia została uszkodzona podczas oblężenia Warszawy w 1939 roku [18]. W efekcie nalotów i walk pożar uszkodził zabudowania fabryczne [27]. Została wyremontowana podczas okupacji [18] i dostała się pod niemiecki zarząd komisaryczny [4]. W 1941 roku zatrudniała 175 osób, a obroty wynosiły 1.8 mln zł. Na liście odbiorców znajdowały się zarządzane przez Niemców tartaki, cukrownie czy zakłady przemysłu zbrojeniowego [29]. W tajemnicy produkowano tutaj obuwie dla żołnierzy Armii Krajowej [25], gdyż dział mechanicznego obuwia prowadzony był przez inżyniera Kręglewskiego, wciągniętego do pracy konspiracyjnej [29].

Fabryka sąsiadowała z Gettem, a na jej tyłach (na granicy terenu garbarni z Placem Parysowskim) przetrwał najdłuższy w Warszawie zachowany mur getta [18]. Poprzez teren fabryki prowadzono handel. Po umówieniu się z dozorcą, przerzucano do Getta żyto, kaszę czy fasolę. Żydzi, nie mieli pieniędzy, więc żywność wymieniana była na ubrania, sprzedawane potem na Kercelaku [7].

Fabryka ponownie została częściowo zniszczona [32], gdy Niemcy w sierpniu 1944 roku spalili praktycznie całe okoliczne zabudowania. Jesienią 1944 roku Stanisław Pfeiffer, Robert Piradoff, Stanisław Temler i Józef Mieczysław Pfeiffer postanowili potajemnie odbudować fabrykę. Pozostawiono frontowe budynki w gruzach, a odbudowę rozpoczęto od tylnych części, dzięki czemu udało się pracę ukryć przed Niemcami [29].

Odbudowa stolicy:

Niestety większa część fabryki od strony ulicy po zakończeniu wojny była spalona [25] z wyjątkiem końcowych warsztatów mechanicznych [29]. Z gruzów wyciągnięto spalone maszyny, aby stworzyć z nich sprawne urządzenia [29]. Z ruin fabryki Pfeifferów przewieziono ocalałe maszyny i rozpoczęto uruchamianie zakładu [18]. Józef Pfeiffer pertraktował z władzami i bankami, dzięki czemu w fabryce pojawił się prąd elektryczny (wodę wydobywano z własnych studni). Byli pracownicy garbarni zaczęli pomagać w odtwarzaniu fabryki. 20 czerwca 1945 roku jako pierwsza ruszyła rymarnia. Pierwsza dostawa surowych skór miała miejsce 2 lipca 1945 roku z Centralnego Zarządu Przemysłu Skórzanego w Łodzi. W grudniu 1945 roku wykończono 1433 kg skór podeszwowych, a w styczniu 1946 roku 4722 kg. We wrześniu 1946 roku było to już 29396 kg. W międzyczasie uruchomiono kocioł parowy (suszarnię). W styczniu 1946 roku zatrudniano 36 (50 [40]) osób. Fundusze uzyskano ze sprzedaży ukrytego na terenie garbarni złota, a także z kredytów [29].

Nie był to jednak dobry czas dla dużych firm prywatnych. W następnym roku narzucony został zarząd przymusowy. Firma zaczęła funkcjonować pod nazwą „Zjednoczone Zakłady Stanisław Pfeiffer, Temler i Szwede pod Zarządem Przymusowym” [27]. Została zamknięta w 1948 roku [23], kiedy ją znacjonalizowano jako Garbarnię nr 1 Warszawskich Zakładów Garbarskich (po połączeniu z garbarnią przy ul. Kamionkowskiej 43 oraz zakładem z ul. Piaskowej 4 [27]). Na krótko dyrektorem administracyjnym został Józef Pfeiffer [18]. Następnie zakłady zostały przekształcone w Fabrykę Obuwia Syrena, istniejącą do 1960 roku [29].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Rzut fabryki

[1945] Rzut fabryki (źródło)

Z prawej strony widoczne zabudowania garbarni

[1948] Z prawej strony widoczne zabudowania garbarni (źródło)

Czasy PRL-u:

W 1960 roku planowano przeniesienie fabryki Syrena poza Warszawę. Lokalizacji jednak nie zmieniono do 1975 roku, a przedsiębiorstwo występowało odtąd pod nazwą Zakłady Przemysłu Skórzanego Lux-But. Po 1975 roku, po przeniesieniu fabryki budynki garbarni oddano w użytkowanie Miejskiemu Przedsiębiorstwu Oczyszczania i Stołecznym Zakładom Wyrobów Konfekcyjnych Apis [24].

Przemiany 1989-2000:


Przemiany 1989-2000

Niestety nie wiemy nic o tym miejscu w wybranym temacie.

XXI wiek:

Na początku XXI wieku użytkownikiem terenu było nadal Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania Miasta i przedsiębiorstwa transportowe [40]. Część pomieszczeń podnajmował też dystrybutor filmów JAVI I.B. [45]. Po opuszczeniu przez niego hal w środku pozostało mnóstwo błon filmowych, taśm i płyt [45].

W 2004 roku firma developerska Polinvest chciała wybudować tu mieszkania i biura. Miasto wydało pozytywną decyzję, zastrzegło jednak, że od strony ul. Okopowej powinny powstać niskie budynki (do 20 metrów), w głębi działki budynki o wysokości do 34 metrów, a od ul. Stawki 68-metrowy wieżowiec. Inwestor miał zrewitalizować budynek garbarni. Decyzję zaskarżyło wówczas Stowarzyszenie Przyjazne Miasto. W tej sytuacji inwestor nie kupił terenu [26].

Teren został wyłączony z eksploatacji w 2006 roku i od tej pory miał być chroniony przez firmę ochroniarską [20]. Na zlecenie ratusza pracownia APA Kuryłowicz przygotowała plan zagospodarowania terenu [8] na potrzeby przetargu. Miasto próbowało teren sprzedać, ale bez skutku [44]. Ogłosiło przetarg i w kwietniu 2009 roku gotowość do zakupu zapowiedzieli kupcy z KDT Centrum. Chcieli wybudować tu dwupiętrowy dom towarowy [6]. Jednak prezydent Warszawy nie zgodziła się, by do czasu jego powstania kupcy pozostali na pl. Defilad [22]. W 2010 roku teren był wyceniany na 64 mln zł [15].

27 sierpnia 2010 roku [18] kompleks fabryczny został wpisany do rejestru zabytków [44] z wyjątkiem budynku biurowego po lewej stronie (z lat 20-tych XX wieku), który figurował już w gminnej ewidencji zabytków [27]. O wpis wnioskowali społecznicy ze stowarzyszenia Nasz Norblin, Zespołu Opiekunów Kulturowego Dziedzictwa Warszawy oraz stołecznego oddziału Towarzystwa Opieki nad Zabytkami [8], gdyż po rozbiórce garbarni braci Pfeiffer był to jedyny zespół w Warszawie reprezentujący branżę garbarską [32].

Mimo, że formalnie teren był zamknięty i pilnowany, obiekt stał się schroniskiem dla bezdomnych, złomiarzy i został mocno zdewastowany [44]. W styczniu 2011 roku, w kwietniu 2014 roku, w grudniu 2014 i trzy razy wiosną 2015 roku [19] miały miejsce pożary będące skutkiem celowego podpalenia lub przypadkowego zaprószenia ognia [20].

W 2015 roku zawalił się jeden z cenniejszych budynków w zespole, przewidziany do zachowania [31]. Pracownicy biura stołecznego konserwatora dokonali kontroli. Mimo nadzoru ochroniarskiego sam zastępca konserwatora złapał złomiarzy na gorącym uczynku. Konserwator nakazał urzędnikom wykonanie prac remontowych [30]. W 2015 roku Zarząd Mienia wyburzył budynki wykreślone z listy zabytków i częściowo zawalone [17]. W większości bocznych pomieszczeń okna i drzwi zostały zamurowane [36].

W 2016 roku planowano, że pocięty pawilon Emilia będzie tymczasowo składowany pod namiotem na terenie garbarni [13].

Między majem i sierpniem 2017 roku w fabryce przeprowadzono remont. Została wykonana naprawa dachu, uzupełniono elementy blacharskie parteru i wzmocniono konstrukcję ryzalitu klatki schodowej [30]. Wykonawcą robót jest spółka Syntax, która zaoferowała wykonanie zadania w 80 dni za 1,05 mln zł [46]. Miasto wstrzymuje się z dalszymi pracami, gdyż o zwrot działki starają się potomkowie rodziny Temlerów [35]. Jedną z prób przejęcia majątku było reaktywowanie Towarzystwa Akcyjnego Fabryki Garbarskiej Temler i Szwede [23], które miało miejsce w 2013 roku. Spekulant Jan Żółtowski za kwotę kilku tysięcy złotych wypożyczył z muzeum blankiet 10 akcji Temler i Szwede. Następnie zarejestrował je w sądzie jako własność Barbary Pfeiffer-Kadlewicz. Kiedy okazało się, że akcje nigdy nie należały do jej ojca Bogdana Pfeiffera, pozostali Temlerowie, dowiedziawszy się o planowanym przez Żółtowskiego Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy, zawiadomili prokuraturę i powstrzymali planowane przejęcie [41].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Garbarnia

[2006] Garbarnia (źródło)

Zakłady

[2008] Zakłady (źródło)

Zakłady

[2008] Zakłady (źródło)

Zakłady

[2008] Zakłady (źródło)

Zakłady

[2008] Zakłady (źródło)

Zakłady

[2008] Zakłady (źródło)

Zakłady

[2008] Zakłady (źródło)

Garbarnia

[2009] Garbarnia (źródło)

Opuszczone hale

[2009] Opuszczone hale (źródło)

Opuszczone hale

[2009] Opuszczone hale (źródło)

Opuszczone hale

[2009] Opuszczone hale (źródło)

Opuszczone hale

[2009] Opuszczone hale (źródło)

Opuszczone hale

[2010] Opuszczone hale (źródło)

Opuszczone hale

[2010] Opuszczone hale (źródło)

Opuszczone hale

[2010] Opuszczone hale (źródło)

Opuszczone hale - garaż

[2010] Opuszczone hale - garaż (źródło)

Front

[2011] Front (źródło)

Opuszczone hale

[2013] Opuszczone hale (źródło)

Fasada od ul. Okopowej

[2014] Fasada od ul. Okopowej (źródło)

Teren garbarni

[2014] Teren garbarni (źródło)

Hale

[2015] Hale (źródło)

Teren garbarni

[2015] Teren garbarni (źródło)

Teren garbarni

[2015] Teren garbarni (źródło)

Teren garbarni

[2015] Teren garbarni (źródło)

Teren garbarni

[2015] Teren garbarni (źródło)

Teren garbarni

[2015] Teren garbarni (źródło)

Teren garbarni

[2015] Teren garbarni (źródło)

Teren garbarni

[2015] Teren garbarni (źródło)

Teren garbarni

[2015] Teren garbarni (źródło)

Teren garbarni

[2015] Teren garbarni (źródło)

Teren garbarni

[2015] Teren garbarni (źródło)

Teren garbarni

[2015] Teren garbarni (źródło)

Teren garbarni

[2015] Teren garbarni (źródło)

Garbarnia

[2015] Garbarnia (źródło)

Garbarnia

[2015] Garbarnia (źródło)

Rozbiórka

[2015] Rozbiórka (źródło)

Rozbiórka

[2015] Rozbiórka (źródło)

Rozbiórka

[2015] Rozbiórka (źródło)

Rozbiórka

[2015] Rozbiórka (źródło)

Wyburzanie budynków

[2015] Wyburzanie budynków (źródło)

Rzut fabryki

[2015] Rzut fabryki (źródło)

Garbarnia

[2016] Garbarnia (źródło)

Garbarnia

[2016] Garbarnia (źródło)

Zakłady

[2016] Zakłady (źródło)

Rzut fabryki

[2016] Rzut fabryki (źródło)

Remont

[2017] Remont (źródło)

Budynki

[2017] Budynki (źródło)

Budynki

[2017] Budynki (źródło)

Remont

[2017] Remont (źródło)

Remont

[2017] Remont (źródło)

Budynki

[2018] Budynki (źródło)

Opis przygotowano: 2018-05