Centrum Praskie Koneser


Centrum Praskie Koneser

Zakłady Warszawskiej Wytwórni Wódek powstały pod koniec XIX wieku. Mogły pochwalić się elektryfikacją oraz pierwszą przemysłową studnią oligoceńską. W okresie międzywojennym działała w ich części Mennica Państwowa, z podziemnym skarbcem, którym interesowali się szpiedzy. Po transformacji ustrojowej zakład upadł, nie pomogło wynajmowanie sal pod działalność artystyczną i organizowanie wycieczek. Od 2006 roku powstaje tu Centrum Praskie Koneser, gdzie nowoczesna zabudowa mieszkaniowa ma współgrać ze zrewitalizowanymi budynkami poprzemysłowymi.

fabrykafabrykamagazynmagazynmuzeummuzeumprzedszkoleprzedszkolerejestr zabytkówrejestr zabytkówzabudowa wielorodzinnazabudowa wielorodzinnazabytkowy budynekzabytkowy budynek

Powiedz, jak bardzo lubisz to miejsce w Warszawie:

  • Ulice:   ulica Białostocka, ulica Markowska, ulica Nieporęcka, ulica Ząbkowska
  • Rok powstania:  1895-1897
  • Obszar MSI:  Szmulowizna
  • Wysokość:   15 m
  • Funkcja:  przemysłowa
  • Styl:  industralizm
  • Związane osoby: Bruhl Emil, Horak Wilhelm, Jakubowicz Sonnenberg (Zbytkower) Szmul (Samuel), Kronenberg Leopold, Kubicki Jan, Loewe Kazimierz, Lubomirski Stanisław Hierakliusz, Terlecki Władysław

Opis urbanistyczny:

Zespół dawnej Warszawskiej Wytwórni Wódek "Koneser" (zwany Monopolem [6]) znajduje się przy ul. Ząbkowskiej #27/31. Kompleks budynków z końca XIX wieku powstał w stylu industrialnym [2]. W jego skład wchodzą zabudowania dawnego składu skarbowego oraz Towarzystwa Oczyszczania Spirytusu. Na teren kompleksu prowadziły pierwotnie bramy od ulic Ząbkowskiej, Markowskiej i Białostockiej (z doprowadzoną bocznicą kolejową). Obecnie charakter zabytkowy ma około dziesięciu obiektów [48].

Wchodząc 1) bramą główną (zachodnią) od strony ul. Ząbkowskiej, mijamy po lewej stronie pawilon 2) portierni (kordegardy). Za nim znajduje się piętrowy budynek biurowo-mieszkalny. Dalej wzdłuż znajduje się parterowy 3) pawilon strażnicy, a bliżej ulicy trójskrzydłowy 4) dom mieszkalny o trzech piętrach (obecnie przedszkole). Wraz z następnym budynkiem po tej samej stronie należały do 5) Mennicy. Na wprost linii ogrodzenia ul. Białostockiej, obok bramy znajduje się parterowy 6) pawilon warsztatowy. Po skręceniu w prawo widać po prawej piętrowy budynek produkcyjny, a bliżej ulicy skład butelek. Za nim przy ul. Ząbkowskiej znajduje się 7) budynek filtracji. Po lewej stronie (na północ) znajduje się piętrowy 8) stary magazyn spirytusu. Perspektywę alejki zamyka bryła smukłej, czteropiętrowej 9) rektyfikacji z kotłownią i halą odbieralników po bokach, za którą strzela w niebo wysoki graniasty komin. Po jego północnej stronie wznosi się nowy magazyn zbiorników spirytusu. Przejście w prawo prowadzi w kierunku drugiej bramy, którą usytuowano między piętrowym budynkiem mieszkalnym i 10) pawilonem portierni, przekształconym na podstację elektryczną [39].

Budynki prezentują typ architektury ceglanej, z bogatym detalem, charakterystycznym dla budynków przemysłowych końca XIX wieku. Najciekawsze są budynki od ul. Ząbkowskiej i Markowskiej, być może zaprojektowane przez Kazimierza Loewe [48]. Frontowy budynek przy bramie z czerwonej cegły ma wąskie okna, gotyckie gzymsy, strzeliste wieżyczki i łukowate sklepienia stropów. Przypomina mały zamek z wieżyczką i na trwałe przeszedł do logotypu rozlewni [5]. Zespół fabryczny zajmuje powierzchnię około 50 tys. m2 [2].

Obiekty, pomniki, tablice:

Kapliczka w miejscu rogatki

U zbiegu ul. Ząbkowskiej i Markowskiej, przy we wgłębieniu narożnika ogrodzenia fabryki znajduje się stalowy krzyż z przytwierdzoną drewnianą kapliczką, w której umieszczono reprodukcję obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej [16]. Został ustawiony przy murze najprawdopodobniej w okresie międzywojennym. Kapliczka pochodzi z jednej z tutejszych kamienic [9]. W miejscu kapliczki przebiegał dawniej otaczający Warszawę i Pragę wał Lubomirskiego [16].

Główna brama

Na filarze głównej bramy zakładu od Ząbkowskiej znajduje się mosiężna tablica z napisem „Tu mieści się Warszawska Wytwórnia Wódek Koneser” oraz szyld z orłem w koronie i literami na siatce, umieszczonej na stalowej konstrukcji nad wjazdem [17].

Kordegarda

Stojący na lewo od bramy zabytkowy budynek kordegardy (wartowni) jest wizytówką fabryki. Parterowa kordegarda wygląda jak miniatura zamku. Zdobią ją gotyckie łuki, okienka jak strzelnice, gzymsy jak obronne krenelaże i ostre kąty szczytów [18]. Budynek jest przykryty czterospadowym dachem, poprzedzony smukłą narożną wieżyczką z czterospadowym hełmem (pokrytym blachą cynkową układaną w romby) i kutymi z żelaza iglicami. Budynek jest murowany z cegły, licowany cegłą licową, z elementami nawiązującymi do architektury gotyckiej i romańskiej (krenelaż, wieżyczka, strzelnice). Elewacje uzyskały dekorację pasowym boniowaniem [48].

W połączonym z kordegardą piętrowym budynku mieściły się kiedyś biura kierownictwa fabryki. Na jego elewacjach, poza zestawem ceglanych dekoracji, zachowały się żeliwne balustrady balkonów i przytwierdzone do ścian fantazyjne metalowe róże [18].

Kordegarda i budynek administracji jako pierwsze w całym kompleksie przeszły gruntowny remont. Jego projekt przygotowała firma Juvenes Projekt. Odrestaurowano elewacje, przywrócono brakujące detale, wymieniono dachy i stropy, odtworzono historyczne skrzynkowe okna. W środku pozostawiono stare drzwi i fragment oryginalnej posadzki na parterze. Wyeksponowano ścianę z licznymi przemurowaniami [18].

Budynek położony za Kordegardą u zbiegu Ząbkowskiej i Markowskiej należał do Mennicy. Znajdowało się w nim ujęcie wody oligoceńskiej [29].

Służbówka

Za kordegardą w kierunku północnym znajduje się trzypiętrowa kamienica. To dawny dom mieszkalny pracowników Warszawskiego Skarbowego Składu Win (Markowska #18a). Początkowo piętrowy, w latach 20-tych XX wieku został przekazany tworzonej na tym terenie Mennicy Państwowej [19]. Po 1923 roku [39] podwyższono go o dwie kondygnacje i zaadaptowano na biura. Po wojnie dom zmieniono w komunalną czynszówkę. Do dziś mieszkają w nim rodziny byłych pracowników wytwórni wódek. Na parterze mieści się publiczne przedszkole [19]. Budynek jest na planie prostokąta, trójkondygnacyjny, wieloosiowy, nakryty dachem czterospadowym. Murowany z cegły, nieotynkowany, z bogato dekorowanymi elewacjami: kostkowy gzyms ze wspornikami, gzymsy kordonowe, profilowane dekoracyjne nadproża okienne w formie łuku odcinkowego, lizeny dzielące elewacje. Dekoracyjnie potraktowane narożne szczyty, które otrzymały formę trójkątnych naczółków [48].

Do mennicy należał także następny piętrowy budynek mieszkalny po tej samej stronie, który zachował oryginalne formy z 1897 roku [39]. Założony na planie prostokąta, piętrowy, wieloosiowy, murowany z cegły, licowany cegłą, uzyskał bogaty detal architektoniczny, nawiązujący do architektury obronnej z elementami form gotyckich i romańskich. Elewacje dekorowane są pasowym boniowaniem [48].

Ostatni budynek na rogu Markowskiej i Białostockiej zwany był Planiką, od nazwy firmy produkującej wcześniej w tym miejscu owocowe groszki przy użyciu betoniarki. Po niej działały tu jeszcze gabinet odnowy biologicznej i zakład naprawy organów. W 2005 r. powołano tu Teatr Wytwórnię, która zakończyła działalność po sześciu latach [28].

Obok Służbówki od strony fabryki znajduje się nieduży pawilon dawnej Strażnicy, z namalowanym wzdłuż ceglanej elewacji białym pasem i czarnym napisem: "Palenie zabronione p-poż" [20].

Magazyn butelek

Na prawo od głównej bramy "Konesera" zaczyna się główna część produkcyjno-magazynowa. To tutaj znajdowały się najważniejsze obiekty Warszawskiego Skarbowego Składu Win: budynek filtracji, magazyn butelek, kotłownia (nie przetrwała) i cztery wolnostojące magazyny (przetrwał tylko jeden).

Wzdłuż ogrodzenia Ząbkowskiej stoją dwa budynki. Ten bliżej bramy był magazynem butelek, nazywany "magazynem wysokiego składowania" lub "magazynem wyrobów zharmonizowanych". Budynek nie jest tym samym, który wzniesiono tu ponad sto lat temu. Wojnę przetrwały tylko podziemia ze stropem wspartym na żeliwnych słupach i dwie oficyny przyległe od zaplecza. Reszta została odbudowana po II wojnie światowej w kształcie nienawiązującym do oryginału [21][39].

Budynek filtracji

W czasach budowy fabryki był to najnowocześniejszy z gmachów. W 1898 roku pisano, że „korpus główny mieści w sobie sale do mycia butelek na specjalnych maszynach, zbiorniki do mieszania i rozcieńczania spirytusu, kilka baterii filtracyjnych, przyrządy do automatycznego mieszania i rozlewania w butelki wódki i cały szereg urządzeń pomocniczych jak kotły i maszyny parowe do wody i spirytusu, stację elektryczną itp. Budynek to kilkopiętrowy, z sufitami betonowymi na żelaznych belkach i filarach. Oprócz schodów żelaznych posiada on windy hydrauliczne i ręczne do podnoszenia i opuszczania skrzynek z butelkami rozwożonymi po piętrach za pośrednictwem kolejek żelaznych” [1][43]. Były to jedne z pierwszych wind w Warszawie [48].

Równie okazale budynek prezentował się z zewnątrz. Podobnie jak reszta zabudowań, został wzniesiony w stylu architektury przemysłowej z elewacjami z czerwonej cegły i historyzującymi detalami. Był połączony z magazynem butelek tworząc jednolitą całość. W czasie drugiej wojny światowej uległ poważnym zniszczeniom. Do czasów obecnych zachowała się jedynie część pierwotnych zabudowań: dwupiętrowe prawe skrzydło i trzypiętrowy segment środkowy [43].

W budynku filtracji uruchomiono jedną z pierwszych w Warszawie studni artezyjskich. Miała ona głębokość 700 stóp, a woda tryskała z niej samoczynnie na kilka metrów w górę. Dzięki niej na jednej linii technologicznej możliwe było wyprodukowanie 250 tys. butelek wódki na dobę, chociaż takiej wartości nigdy nie osiągnięto [43]. Dzięki niej w oddzielnym miejscu wytwarzano też wódkę koszerną, nad czym czuwał rabin. Do jej produkcji nie mogła być używana woda uzdatniona, a jedynie czysta źródlana [22]. Mieszkańcy Pragi korzystali z tego ujęcia oligoceńskiego podczas I wojny światowej, kiedy to wycofujący się w 1915 roku Rosjanie wysadzili w powietrze Most Kierbedzia, pod którym biegły na Pragę rury warszawskich wodociągów [5].

Linie produkcyjne

Do gmachu filtracji przylega piętrowy budynek z czasów PRL-u z szaro-żółtym tynkiem na ścianach. Mieścił naszpikowane elektroniką linie produkcyjne, trzy w pełni automatyczne i jedną półautomatyczną. Mogły produkować 2 mln butelek wódki w tygodniu [23]. Ponieważ produkcja przy Ząbkowskiej była droga, a wódki nie udawało się szybko sprzedać to nowoczesne linie co rusz zatrzymywano. Pracownicy zamiast wyrabiać wódkę, hodowali ryby w basenie przeciwpożarowym [23]. Jeszcze później telewizja TVN nagrywała w nim show Szymona Majewskiego [23].

Budynek rektyfikacji

To najwyższy budynek Konesera, dawniej główny obiekt prywatnej Rektyfikacji Warszawskiej. Zadaniem wzniesionej w 1897 roku fabryki było oczyszczanie spirytusu, który do zakładu dostarczano w postaci surowej okowity z krajowych gorzelni [42]. Proces polegał na podgrzaniu i destylacji w wysokich kolumnach rektyfikacyjnych. Odbywało się to w pięciokondygnacyjnej wieży, ujętej po bokach piętrową salą odbieralników oczyszczonego spirytusu i parterową kotłownią. Z tyłu wybudowano wolnostojący ośmioboczny komin. W trzech zainstalowanych w budynku aparatach można było wyprodukować 1.5 mln wiader spirytusu rocznie. Podczas wojny mury rektyfikacji częściowo uległy zniszczeniu. Odbudowano je w oszczędnościowej wersji. Produkcja w fabryce trwała do 1970 roku. Zakończono ją, gdyż dym z węglowej kotłowni był zbyt uciążliwy dla Pragi. Spirytus do produkcji wódki po zamknięciu przywożono z innych gorzelni, a w budynku rektyfikacji działało laboratorium sprawdzające jego jakość. W pełni wyposażona kotłownia zachowała się jednak do dziś [42]. Znajduje się w niej pięć stojących w rzędzie kotłów. Z odlanych na pokrywach napisów widać, że najstarszy powstał w 1937 roku i jest dziełem firmy W. Fitzner z Siemianowic Śląskich, najmłodszy dostarczyły w 1959 roku Sosnowieckie Zakłady Budowy Kotłów [25].

Najciekawsza jest elewacja frontowa od strony ul. Ząbkowskiej z dekoracyjnie potraktowaną częścią środkową, w której umieszczone zostało wysokie, półkoliście zamknięte okno, flankowane lizenami. Gzyms oparty został na ukośnie układanych cegieł, wsparty dodatkowo dekoracyjnymi kroksztynami. Nad oknem zachował się napis: 1897-1970 Rektyfikacja Spirytusu. Korpus główny otrzymał dekorację w postaci wysokich kroksztyn na narożach oraz profilowanych nadproży okiennych w formie łuku odcinkowego. Budynek w latach 80-tych XX wieku przeszedł remont [48].

Stary magazyn

Przed budynkiem rektyfikacji znajduje się wolnostojący piętrowy budynek z czerwonej cegły. To stary magazyn spirytusu, wzniesiony przez Skarbowy Skład Win jako jeden z pierwszych w kompleksie fabryki. O jego wieku świadczy wystający ze ściany metalowy pałąk, na który na przełomie XIX i XX wieku wciągano elektryczną lampę łukową. Można też zobaczyć całą gamę ceramicznych izolatorów z różnych okresów [24]. Stary magazyn służył ostatnio rozlewni denaturatu. W środku pozostały po nim puste zbiorniki [24]. Uzyskał też parterową przybudówkę wzdłuż zachodniego boku [39].

Magazyn spirytusu, leżakownia wódek i rozlewnia denaturatu to ceglane hale, założone na planie prostokąta, z elewacjami dekorowanymi cegłą: ceglanymi profilowanymi gzymsami koronującymi i kordonowymi, nadprożami okiennymi w formie łuków odcinkowych, okulusami w obramieniu oraz ceglanymi lizenami [48].

Obok magazynu znajduje się waga kolejowa. Z pobliskiej linii kolejowej doprowadzono tu bocznicę i do zakładu docierały pociągi transportujące alkohol. Składy wjeżdżały i wyjeżdżały dwiema bramami od strony Białostockiej. W samej wytwórni przetaczano je po torach ułożonych wzdłuż i wszerz terenu. By wagony mogły skręcać, zbudowano trzy obrotnice [24].

Z magazynem sąsiadowała tzw. hala miodowa (miała szyby w oknach w kolorze miodowym). Żelbetowa konstrukcja została wzniesiona w epoce Gierka i służyła jako magazyn. Od 2003 roku przez kilka lat odbywały się w niej koncerty festiwalu Warszawska Jesień [27]. Została rozebrana na początku XXI wieku.

Nowy magazyn

Na północ od budynku Rektyfikacji stoi główny magazyn spirytusu. Pasmo środkowe liczy dwie kondygnacje, a pasma boczne tylko jedną, co nadaje bazylikowy układ budowli [39]. Zbudowała go Rektyfikacja Warszawska. Określany jest mianem "nowy", mimo, że powstał zaledwie dwa lata po starym. Jego obecny wygląd wynika z przebudowy z przełomu lat 80-tych i 90-tych XX wieku. W 1992 roku wnętrze wypełniły wysokie na ponad dziesięć metrów stalowe cylindry do przechowywania oczyszczonego spirytusu. Każdy mieścił 400 tys. litrów, czyli tyle co w 20 cysternach samochodowych. We wszystkich zbiornikach można było przechowywać łącznie 4 mln litrów cieczy. Przestrzeń magazynu sięgała trzech pięter pod ziemią, a niżej był jeszcze basen, do którego w razie pożaru można było spuścić zawartość zbiorników i zalać ochronną pianą [26].

Bankrutujący Koneser pozostawił tu 132 tys. litrów spirytusu, którego długo nie można było sprzedać. Dłuższe koszty przechowywania coraz bardziej podwyższały cenę, tak, że był to być może najdroższy spirytus w Europie [26]. Gdy w końcu udało się go sprzedać, olbrzymie zbiorniki pocięto i sprzedano.

XVIII wiek i wcześniej:

Najwcześniej, bo w XVI wieku, w okolicy Konesera wytyczona została ulica Ząbkowska (dawniej Brukowa [30], gdyż była częściowo wybrukowana). Stanowiła granicę między Pragą i Skaryszewem. Jej nazwa wywodzi się od Woli Ząbkowskiej [10]. W 1770 roku ulicę w rejonie dzisiejszej ul. Markowskiej zakończono wałem Lubomirskiego, gdzie stanęły rogatki Ząbkowskie [10].

Obecny teren fabryki wódek zajmował folwark Bojnówek [10]. Właścicielem tych gruntów był Szmul (Samuel) Jakubowicz Sonnenberg, zwany Zbytkowerem. Był to żydowski kupiec i bankier, żyjący w latach 1756-1801. W czasie Rzezi Pragi w 1794 roku Zbytkower ukrył wielu mieszczan praskich, ratując ich od śmierci bądź niewoli. Folwark Bojnówek, z czasem zaczął być nazywany od imienia swego właściciela Szmulowizną [46]. Folwark został poważnie zniszczony w czasie Insurekcji Kościuszkowskiej w 1794 roku i po raz kolejny podczas bitwy pod Olszynką Grochowską w 1831 roku [45].

Rogatki ząbkowskie

W latach 1770-1916 Warszawę otaczały wały sanitarne wysokie na 170 cm (miały zapobiegać epidemiom dżumy poprzez kontrolę wejść i wyjść z miasta), zwane Wałami Lubomirskiego lub Okopami Lubomirskiego, od nazwiska Stanisława Lubomirskiego, który nakazał je wybudować [47]. Po stronie prawobrzeżnej w wałach były trzy rogatki (wejścia do miasta): Grochowskie, Ząbkowskie i Golędzinowskie [47].

Rogatki Ząbkowskie istniały w latach 1770-1889 na rogu Markowskiej i Ząbkowskiej [13]. Znajdowały się najprawdopodobniej (nie zachowały się zdjęcia ani opisy rogatek) po obu stronach ulicy Ząbkowskiej, przy bramie głównej Konesera. Dwa budynki urządzone przy wale były murowane, przeznaczone dla straży wojskowej (posterunek 50 żołnierzy z oficerem) oraz urzędników. Swoje znaczenie rogatki utraciły w 1877 roku, kiedy nasyp kolei obwodowej zablokował ul. Ząbkowską. Zostały one oficjalnie zlikwidowane w 1889 roku, gdy Szmulowizna została włączona do Warszawy. Zostały rozebrane dopiero na początku XX wieku [47].

XIX wiek:

W 1834 roku wnuk Judyty Jakubowiczowej i Zbytkowera, Stanisław Flatau, sprzedał całą obecną Szmulowiznę wraz z terenem folwarku rodzinie von Brühlów [45]. Następnie teren został sprzedany przez Emila Bruhla pod zabudowę nowej fabryki [3]. Obszar, gdzie przebiega obecnie ul. Markowska nazywany był w połowie XIX wieku Kolonią Pasztejna. Za czasów młynarza Szmula Pasztejna obracały się tu skrzydła dwóch wiatraków. W 1859 roku dużą część Kolonii Pasztejna zamieniono na zakłady Konesera [13].

W 1868 roku prawie całą drewnianą zabudowę ul. Ząbkowskiej strawił pożar. Za odszkodowania właściciele mogli wznosić już tylko domy murowane [30].

Budowę zakładów rozpoczęto z inicjatywy polsko-rosyjskiego Warszawskiego Towarzystwa Oczyszczania i Sprzedaży Spirytusu, który miał podobny zakład na Powiślu [5]. Towarzystwo powołało prywatny podmiot pod nazwą Rektyfikacja Warszawska. Obok powstało rosyjskie przedsiębiorstwo Warszawski Skarbowy Skład Win (Warszawskij Kazionnyj Winnyj Skład). Pierwszy z zakładów oczyszczał spirytus, drugi produkował alkohol. Najstarsze zabudowania Składu Win powstały w latach 1895-1896 [3]. Pozostałe obiekty produkcyjne powstały w latach 1897-1970 [48]. Jednym z założycieli Towarzystwa Oczyszczania i Sprzedaży Spirytusu był znany warszawski przedsiębiorca, Leopold Kronenberg. Autorem projektów części budynków i większości rozwiązań technologicznych był inż. L. Iwanowski [48].

Warszawska Wytwórnia Wódek wyposażona była w kotły i maszyny parowe do wody oraz spirytusu, baterie filtracyjne, przyrządy do automatycznego mieszania i rozlewania trunku w butelki, windy hydrauliczne i ręczne, a także wewnętrzny system żelaznych kolejek. Z pobliskiej linii kolejowej od Dworca Wileńskiego (dawniej Dworca Petersburskiego) doprowadzono bocznicę. Na obszarze wytwórni poza budynkami przemysłowymi znajdowały się magazyny, kotłownia, warsztaty, a także obiekty mieszkalne i szkoła [3]. Był to jeden z pierwszych warszawskich zakładów oświetlanych elektrycznością [6]. Po raz pierwszy w Warszawie na terenie zakładu przemysłowego wywiercono też studnię artezyjską [48].

Na początku XX wieku Warszawski Skład Skarbowy stał się jednym z największych producentów na terenach rosyjskich. Produkcja w ciągu kilku lat wzrosła do 2.5 miliona wiader stuprocentowego alkoholu. Jeszcze przed 1914 rokiem w zakładach wytwarzano aż 150 gatunków wódek i likierów [42]. Najważniejszym odbiorcą była carska armia [32].

Około 1910 roku w miejscu nasypu, który stanowił pozostałość po Wałach Lubomirskiego i spełniał rolę drogi dojazdowej do Dworca Terespolskiego, została wytyczona ul. Markowska [13].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Szmulowizna

[1850] Szmulowizna (źródło)

Plan Pragi

[1856] Plan Pragi (źródło)

Kotłownia - budowa

[1896] Kotłownia - budowa (źródło)

Hala odbieralników

[1897] Hala odbieralników (źródło)

Budynek biurowo-mieszkalny

[1897] Budynek biurowo-mieszkalny (źródło)

Wnętrze kotłowni

[1897] Wnętrze kotłowni (źródło)

Sala aparatowa

[1897] Sala aparatowa (źródło)

Ząbkowska

[1897] Ząbkowska (źródło)

Plan Lindleya

[1908] Plan Lindleya (źródło)

Wytwórnia wódek

[1916] Wytwórnia wódek (źródło)

Okres międzywojenny:

Podczas I wojny światowej, gdy w Koneserze koszarowali Rosjanie, gorzelnia wytwarzała ponad 12 mln wiader wódki rocznie. 10 sierpnia 1915 roku, żołnierze rosyjscy dostali rozkaz zlikwidowania zapasów alkoholu, gdyż do Warszawy zbliżali się Niemcy [7]. Zaczęto spuszczać gorzałkę z olbrzymich cystern prosto na ulicę Ząbkowską. Mieszkańcy rzucali się wtedy do rynsztoków, którymi płynęła wódka, z różnymi naczyniami, nawet wiadrami, aby nabrać jej jak najwięcej [32]. Podobno ulica przez przez tydzień spływała wódką [7].

W 1919 roku zwierzchnictwo nad wytwórniami spirytusu przejął Państwowy Monopol Spirytusowy (nad Rektyfikacją Warszawską dopiero w 1936 roku) [3]. Zadaniem Monopolu była koordynacja produkcji w całym kraju, corocznie wyznaczał obowiązującą cenę surowego spirytusu gorzelnianego w każdym województwie, jak również limity produkcji poszczególnym gorzelniom [35]. Była to jego wytwórnia nr 1 [13]. W fabryce zatrudnionych było ponad 400 osób i produkowano ćwierć miliona butelek na dobę. Państwowy Monopol Spirytusowy w latach 20-tych XX wieku tworzył znane marki wódek [5]. W 1927 roku warszawscy technolodzy opracowali recepturę wódki „Wyborowa”. Kilka miesięcy później powstała receptura wódki „Luksusowa”, na spirytusie ziemniaczanym [40] i bazie wody oligoceńskiej [5]. W późniejszych latach pojawiła się receptura wódki „Żubrówka” na wonnej nalewce [5]. W „Koneserze” opracowano też formuły innych marek, m.in. Koneser, Metropolis, Winiak Klubowy, Targowa, Oleńka, Kniejówka, Zagłoba, Siwucha, Żytniówka [5].

Mennica Państwowa

14 kwietnia 1924 roku, w związku z reformą monetarną po odzyskaniu niepodległości i wprowadzeniu nowej waluty, przy Markowskiej #18 otworzono mennicę. W ciągu niecałego roku od otwarcia na terenie mennicy działały już urządzenia umożliwiające realizację pełnego cyklu produkcyjnego, od topienia kruszców po sortowanie i liczenie gotowych produktów [44]. W części produkcyjnej mennica posiadała piece hutnicze, walcownię metali i tłocznię monet, pod którą usytuowany był podziemny skarbiec [29]. Na tłoczni monet pracowały prasy, które mogły wybijać 100 monet na minutę. W 1926 roku przy mennicy utworzono Gabinet Numizmatyczny, w którym w ciągu kilku lat zebrano prawie 18 000 okazów (w tym pochodzących z kolekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego [29). Mennica otrzymała monopol na wyrób pieczęci z orłem państwowym, a także zobligowano ją do bezpłatnego dokonywania ekspertyz i wydawania orzeczeń co do autentyczności pieczęci urzędowych i ich odcisków [44].

Do skarbca w końcu lat 30-tych XX wieku trafiały biżuteria, zegarki i inne kosztowności przekazywane przez społeczeństwo na Fundusz Obrony Narodowej. Metale szlachetne przetopiono w sztaby, które po wybuchu wojny wywieziono z Polski przez Rumunię na Zachód. W 1937 roku skarbiec odwiedzili niezidentyfikowani szpiedzy, którzy udając delegację rumuńskiego banku centralnego zostali z honorami przyjęci w Mennicy [29].

Po rozpoczęciu II wojny światowej, mennica została zniszczona tylko częściowo, gdyż niektóre zabudowania były odporne na bombardowania, przede wszystkim skarbiec przebudowany na schron przeciwlotniczy. Dzięki postawie pracowników, w tym ówczesnego kustosza Władysława Terleckiego, wojska niemieckie zrabowały tylko część cennych zbiorów muzeum [44].

Od początku okupacji na terenie mennicy działała komórka konspiracyjna. Produkowano w niej elementy broni i granatów, a także fałszowano dokumenty dla osób poszukiwanych przez gestapo. Jedna z piwnic służyła jako droga ucieczki oraz dodatkowego zaopatrzenia w alkohol, który stanowił wówczas walutę wymienialną. 12 września 1944 roku budynki Mennicy zostały wysadzone, przetrwał tylko jeden. Dowódcę saperów udało się przekupić przedwojennym kruszcem i tak rozłożył ładunki, aby administracyjno-mieszkalny piętrowy dom na rogu ulic Markowskiej i Białostockiej z elewacjami z nieotynkowanej cegły [29] ocalał [44]. W 2012 roku budynek nie miał dachu, okien ani drzwi, a w jego murach planowane były luksusowe mieszkania [29].

Miejsce zniszczonych budynków zajęły nowe, w których przez lata produkowano zestawy medyczne dla wojska. Po ich rozbiórce spod ziemi wyłonił się pusty dawny skarbiec Mennicy [29].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Budynek Mennicy

[1924] Budynek Mennicy (źródło)

Mennica

[1924] Mennica (źródło)

Produkcja matryc monet

[1925] Produkcja matryc monet (źródło)

Segregacja monet

[1926] Segregacja monet (źródło)

Mennica - hala maszyn

[1926] Mennica - hala maszyn (źródło)

Monopol

[1927] Monopol (źródło)

Sala rozlewni

[1927] Sala rozlewni (źródło)

Maszyny do tłoczenia monet

[1928] Maszyny do tłoczenia monet (źródło)

Rozlewaczka

[1928] Rozlewaczka (źródło)

Flitracja - na dole

[1928] Flitracja - na dole (źródło)

Flitracja - na górze

[1928] Flitracja - na górze (źródło)

Mennica

[1938] Mennica (źródło)

Wnętrze mennicy

[1938] Wnętrze mennicy (źródło)

II wojna światowa i Powstanie Warszawskie:

W latach okupacji fabryka podlegała Generalnej Dyrekcji Monopoli w Generalnym Gubernatorstwie [3]. W 1940 roku kierownikiem wytwórni wódek został dr inż. Wilhelm Horak, Czech pochodzący ze Śląska. Horak dbał o pracowników, wszyscy mieli w legitymacji, że są zatrudnieni w ważnym wojskowym zakładzie. Jeżeli któregoś zatrzymano podczas łapanki, Horak brał skrzynkę wódki, jechał do siedziby Gestapo lub obozu przejściowego i uwalniał człowieka. Pracownicy odwdzięczyli się, pomagając mu uciec przed Armią Czerwoną [31].

Po 1944 roku produkcję całkowicie wstrzymano [3].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Budynek mennicy po nalocie

[1939] Budynek mennicy po nalocie (źródło)

Brama główna

[1940] Brama główna (źródło)

Odbudowa stolicy:

Wiele z budynków Konesera przetrwało II wojnę światową [3]. Zachowały się kute w stali tzw. ankry, czyli elementy spinające wieniec w formie róż czy urządzenia techniczne, np. lampy łukowe [4].

Po przejęciu władzy przez komunistów branżą zarządzał przedwojenny jeszcze Państwowy Monopol Spirytusowy, w 1949 roku przekształcony w Centralny Zarząd Przemysłu Spirytusowego, w 1959 roku w Zjednoczenie Przemysłu Spirytusowego i Drożdżowego Polmos (akronim od słów polski monopol spirytusowy [36]), a w 1972 roku w Państwowe Przedsiębiorstwo Przemysłu Spirytusowego "Polmos" [36].

Proces produkcyjny trwał nieprzerwanie od lat 50-tych XX wieku. Zakłady miały monopol na produkcję wódek i innych produktów spirytusowych. Produkowały także drożdże przemysłowe i piekarskie lub ocet [36]. W wytwórni wódek zdarzały się kradzieże. Spirytus przemycano za bramę w dyszlach konnych wozów, które kursowały tu z towarem czy ramach rowerów [34].

Na początku lat 50-tych XX wiek wódka była rozwożona dwukonnymi wozami konnymi należącymi do prywatnych przewoźników Winicjusz Rakowski&Brzeziński, a w dalsze regiony samochodami [51].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Mennica - II wojna światowa

[1945] Mennica - II wojna światowa (źródło)

Czasy PRL-u:

Wiadomo, że w 1966 roku poza zwykłą gorzałką przedsiębiorstwo produkowało 22 wódki gatunkowe: "Aksamit", "Angielską gorzką", "Cytrynową wytrawną", "Cytrynową słodką", "Jałowcówkę", "Likier cytrynowy", "Likier miętowy", "Miętówkę", "Myśliwską", "Orzechówkę", "Pieprzówkę", "Pomarańczową białą", "Pomarańczową słodką", "Pomarańczową wytrawną", "Porterówkę", "Ratafię podlaską", "Śliwówkę podlaską", "Wiśniówkę słodką", "Wiśniówkę wytrawną", "Żołądkową gorzką", "Żubrówkę" i "Kryształ" [33].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Brama

[1985] Brama (źródło)

Przemiany 1989-2000:

Po 1989 roku większość obiektów Polmosu trafiła w ręce prywatnych inwestorów. W 1999 w przetargu rozdysponowano marki Polmosu przy Ząbkowskiej [36].

XXI wiek:

Przygotowany przez varsavianistów Janusza Sujeckiego i Jarosława Zielińskiego społeczny projekt rewaloryzacji ulicy tak spodobał się ówczesnym władzom Pragi-Północ, że przystąpiły do remontu [30]. W latach 2000-2001 został przeprowadzony remont kocich łbów na ul. Ząbkowskiej, które na znacznej części ulicy zastąpił asfalt [10]. Społecznicy wywalczyli pozostawienie dawnych krawężników i podjazdów do bram jezdni z granitowej rzędowej kostki [30]. Ruch tramwajowy został wstrzymany. Pozostawiono tylko fragment torów na odcinku 150 m pomiędzy ul. Targową i Brzeską [10].

W 2002 roku kierownictwo upadającego Konesera ogłosiło, że od kwietnia zacznie wpuszczać wycieczki. Fabryka miała być atrakcją turystyczną. Wytwórnia jeszcze działała. Przez bramy wjeżdżały i wyjeżdżały ciężarówki z alkoholem. Z hal dobiegał dźwięk butelek i upojny zapach winiaku dojrzewającego w dębowych beczkach [14]. Nastąpił proces przekształcania budynków w centrum kultury. Jednymi z wielu pomysłów na nową twarz wytwórni było wynajmowanie pomieszczeń pod galerie artystyczne, czy też przedstawienia teatralne [7]. Deską ratunku miały być też krótkie serie luksusowych wódek, produkowane na zamówienie [20]. Działania nie przyniosły rezultatu, a znaczący spadek produkcji oraz kłopoty finansowe doprowadziły do likwidacji fabryki w 2007 roku [3].

W 2006 roku nieruchomość na przetargu nabyła firma BBI Development. Do 2016 roku ma tu powstać kompleks mieszkalno-biurowo-handlowy pod hasłem Centrum Praskie Koneser [17].

W 2010 roku dokończono remont ulicy Białostockiej. Ułożono nowe chodniki, powstała oświetlona ścieżka rowerowa oraz ustawiono nowe latarnie [12]. Po koniec listopada 2012 roku wymieniono nawierzchnię na całym odcinku ulicy Markowskiej [13].

W 2010-2012 roku przeprowadzono częściowy remont niektórych budynków Konesera, rozebrano także cześć obiektów od strony ulicy Białostockiej. Wyremontowano budynek bramny, budynek Kordegardy i częściowo administracyjny [48][39].

Koń

W 2008 roku w ramach I miejskiego pleneru rzeźby wielkoformatowej Prawa strona Wisły - Praga, który odbył się na terenie wytwórni, została ustawiona rzeźba Koń. Autorem wysokiej na 4,5 metry metalowej rzeźby jest Jan Kubicki. Ustawienie rzeźby konia w tym miejscu ma nawiązywać do targu końskiego, który znajdował dawniej na ul. Brzeskiej [8].

Centrum Praskie Koneser

Wraz z przejęciem terenu fabryki przez BBI Development w 2006 roku zmienił się całkowicie pomysł zagospodarowania przestrzennego [8]. Idea obejmuje rewitalizację pofabrycznych zabudowań. Mają w nich powstać stylizowane na lofty obiekty mieszkalne, nowoczesne biura i galerie sztuki oraz miejskie pasaże handlowe [37]. W budynku warsztatowym ma powstać restauracja [27], a w 2017 roku w budynku rektyfikacji Muzeum Polskiej Wódki, które ma prezentować ponad 600-letnią historię i tradycję wytwarzania wódki w Polsce [3]. Rewitalizacje przeszły już budynki Kordegardy, Rektyfikacji, Filtracji i Magazynów Spirytusu oraz budynek dawnej mennicy [38]. Autorem projektu Centrum Praskiego Koneser są trzy pracownie architektoniczne: Juvenes Projekt, Are oraz Bulanda & Mucha Architekci. Zakończenie inwestycji planowane jest w 2016 roku, a jej wartość szacuje się wstępnie na 460 mln zł [1]. Łącznie ma powstać 330 mieszkań, 20 tys. m2 biur i 22.5 tys. m2 sklepów i usług [27].

W latach 2012-2015 ukończono pierwszy budynek mieszkaniowy Wytwórnia [49]. To 76 soft-loftów o powierzchni od 30 do 167 metrów kwadratowych. Najbardziej wymagającym nabywcom inwestor zaoferował 6 ekskluzywnych penthouse’ów o wysokości 6 metrów z charakterystyczną antresolą. W obiekcie powstanie 10 lokali usługowych [50]. Budynek projektu Juvenes staną wzdłuż Białostockiej, między zachowanym warsztatem a ul. Markowską [27].

W 2015 roku podpisano umowę dotyczącą lokalizacji Muzeum Polskiej Wódki [49].

W listopadzie 2015 roku na terenie inwestycji został uruchomiony Inkubator Google Campus Warsaw. Jest jednym z wielu warszawskich centrów coworkingowych, czyli biur dla wolnych strzelców. W kwietniu 2017 roku Inkubator przeniósł się z mniejszego budynku Kordegardy od strony Ząbkowskiej do dawnego magazynu spirytusu od strony ul. Nieporęckiej. W nowym budynku na dwóch piętrach przy biurkach będzie mogło pracować naraz 145 osób, w sali eventowej zmieści się 200 osób. Do dyspozycji pracowników jest też 15 sal do spotkań oraz znacznie większa niż dotychczas kawiarnia, w której jest ponad 160 miejsc do jedzenia i pracy [52].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Budynek mennicy wewnątrz

[2005] Budynek mennicy wewnątrz (źródło)

Budynek mennicy wewnątrz

[2005] Budynek mennicy wewnątrz (źródło)

Logo

[2010] Logo (źródło)

Remont Kordegardy

[2010] Remont Kordegardy (źródło)

Budynki wzdłuż Białostockiej

[2010] Budynki wzdłuż Białostockiej (źródło)

Narożnik Białostockiej i Markowskiej

[2010] Narożnik Białostockiej i Markowskiej (źródło)

Burzenie hali

[2010] Burzenie hali (źródło)

Komin

[2010] Komin (źródło)

Łuk

[2010] Łuk (źródło)

Teatr wytwórnia

[2011] Teatr wytwórnia (źródło)

Mur północny

[2011] Mur północny (źródło)

Komin

[2011] Komin (źródło)

Stary magazyn

[2011] Stary magazyn (źródło)

Hala

[2011] Hala (źródło)

Sortownia butelek

[2012] Sortownia butelek (źródło)

Kapliczka

[2012] Kapliczka (źródło)

Rzeźba Koń

[2012] Rzeźba Koń (źródło)

Instalacja

[2012] Instalacja (źródło)

Kapliczka

[2012] Kapliczka (źródło)

Brama

[2012] Brama (źródło)

Wieża Kordegardy

[2012] Wieża Kordegardy (źródło)

Służbówki

[2012] Służbówki (źródło)

Strażnica

[2012] Strażnica (źródło)

Magazyn butelek

[2012] Magazyn butelek (źródło)

Stary magazyn

[2012] Stary magazyn (źródło)

Waga kolejowa

[2012] Waga kolejowa (źródło)

Waga kolejowa

[2012] Waga kolejowa (źródło)

Rektyfikacja

[2012] Rektyfikacja (źródło)

Kadzie w rektyfikacji

[2012] Kadzie w rektyfikacji (źródło)

Kadzie w rektyfikacji

[2012] Kadzie w rektyfikacji (źródło)

Teatr Wytwórnia

[2012] Teatr Wytwórnia (źródło)

Mennica

[2012] Mennica (źródło)

Filtry

[2012] Filtry (źródło)

Nowy magazyn

[2012] Nowy magazyn (źródło)

Budynek warsztatowy

[2012] Budynek warsztatowy (źródło)

Część północna

[2012] Część północna (źródło)

Plan zabudowy Centrum Praskiego Koneser

[2013] Plan zabudowy Centrum Praskiego Koneser (źródło)

Budowa Wytwórni

[2013] Budowa Wytwórni (źródło)

Mur północny

[2013] Mur północny (źródło)

Budowa Wytwórni

[2013] Budowa Wytwórni (źródło)

Lokalizacja rogatek

[2014] Lokalizacja rogatek (źródło)

Budowa wytwórni

[2014] Budowa wytwórni (źródło)

Budynek dawnej mennicy

[2014] Budynek dawnej mennicy (źródło)

Budynek rektyfikacji

[2014] Budynek rektyfikacji (źródło)

Mur od strony wschodniej

[2014] Mur od strony wschodniej (źródło)

Wizualizacja kompleksu

[2014] Wizualizacja kompleksu (źródło)

Wyremontowana Kordegarda

[2014] Wyremontowana Kordegarda (źródło)

Planowane Muzeum Wódki

[2014] Planowane Muzeum Wódki (źródło)

Biura w części F

[2014] Biura w części F (źródło)

Widok z wytwórni

[2014] Widok z wytwórni (źródło)

Numeracja

[2014] Numeracja (źródło)

Wizualizacja dziedzińca

[2014] Wizualizacja dziedzińca (źródło)

Budynek wytwórni

[2014] Budynek wytwórni (źródło)

Wizualizacja Muzeum Wódki

[2014] Wizualizacja Muzeum Wódki (źródło)

Front

[2014] Front (źródło)

Przedszkole

[2015] Przedszkole (źródło)

Wytwórnia

[2015] Wytwórnia (źródło)

Bloki - budowa

[2017] Bloki - budowa (źródło)

Kompleks Google

[2017] Kompleks Google (źródło)

Kompleks Google

[2017] Kompleks Google (źródło)

Kompleks Google

[2017] Kompleks Google (źródło)

Kompleks Google

[2017] Kompleks Google (źródło)

Kompleks Google

[2017] Kompleks Google (źródło)

Kompleks Google

[2017] Kompleks Google (źródło)

Opis przygotowano: 2017-07