Las Bielański (Las Bielany) to rezerwat przyrody będący największą w Warszawie pozostałością dawnej średniowiecznej Puszczy Mazowieckiej. Poprzez Park Młociński i Las Młociński łączy się z Puszczą Kampinoską. Całkowita powierzchnia Lasu Bielańskiego to 151.82 ha, natomiast różne źródła podają różną powierzchnię rezerwatu (ok. 130 ha) [1]. Przez środek przebiega ulica Dewajtis, dzieląc las na dwie części [17]. Bezpośrednią łączność ekologiczną z Wisłą przerwał wzniesiony w 1925 roku wał przeciwpowodziowy. Aktualnie od rzeki oddziela także Wisłostrada. Od 2011 roku Las Bielański jest obszarem specjalnej ochrony (OSO) w ramach sieci Natura 2000 [18].

Geomorfologia i geologia

Na odcinku pomiędzy Młocinami a klasztorem bielańskim skarpa zbudowana jest z rzecznych piasków ze żwirami, leżących bezpośrednio na iłach plioceńskich, powstałych prawdopodobnie w czasie interglacjału eemskiego. Zakole praWisły zostało wycięte w iłach i otoczyło łukiem wzgórze klasztorne na Bielanach, tworząc z niego ostaniec. Według przewodnika z 1927 roku na Polkowej Górze, nad dolnym poziomem gliny zwałowej (ok. 3 m miąższości) sięgającym prawie poziomu wody w rzece, występuje gruby poziom piasków wodnolodowcowych z przewarstwieniem żwiru, a nad nimi przewarstwienie iłów warwowych i górna glina zwałowa. Poniżej leżą iły plioceńskie, które niegdyś były eksploatowane na Bielanach. Współczesne badania wskazują, że najgłębiej jest glina zwałowa (na głębokości 10-14 m) przykryta piaskami zastoiskowymi (8-10 m), iłem warwowym (5-8 m), a przy powierzchni piaskami i żwirami (0-5 m). Rozbieżności w sąsiednich miejscach pomiarowych wskazują, że występuje duże zróżnicowanie budowy geologicznej [42].

Szczególnym walorem rezerwatu jest urozmaicona rzeźba terenu z wysoką skarpą i wyraźnie zaznaczonymi czterema tarasami (terasami). Najwyżej położony jest taras bielański, stanowiący fragment równiny warszawskiej, niżej znajduje się taras wydmowy pradoliny Wisły, a następnie dwa tarasy wiślane: wyższy nadzalewowy, zwany praskim i najniższy zalewowy [14].

Najwyżej położony taras to fragment wysoczyzny polodowcowej, porośnięty grądem wysokim (las grabowo-dębowy). Taras bielański przecięty jest dwiema dolinami: Doliną Potoku Bielańskiego oraz Doliną Martwą, łączącą jar erozyjny w północnej części Lasu z Doliną Potoku Bielańskiego. Taras bielański znajdujący się około 20 metrów nad poziomem Wisły i kończy się skarpą przy Wisłostradzie [17]. Potok, którego źródła znajdowały się w rejonie Wawrzyszewa, a ujście do Wisły w rejonie wzgórza klasztornego, wyrzeźbił wąwozy w morenowych osadach. Tam wody spiętrzał system zapór i kaskad poruszających koła młyńskie i tworzących stawy rybne. Na skutek prowadzonych prac melioracyjnych w XX wieku potok został skanalizowany i podłączony do kolektora. Stawy przestały istnieć, a potok zamienił się w okresowy strumień [1]. Drugi, piaszczysty taras, był pokryty niegdyś ruchomymi wydmami. Kilkanaście tysięcy lat temu wydmy zostały unieruchomione roślinnością. Dziś tworzą piaszczyste wydłużone pagórki, najlepiej widoczne w południowej części lasu [1]. Dominującym gatunkiem drzew jest sosna [17]. Taras nadzalewowy (praski) porośnięty jest grądem niskim. Środowisko jest tu wilgotniejsze niż w grądzie wysokim. Wczesną wiosną zakwitają rośliny wieloletnie, późną wiosną zakwitają byliny leśne, natomiast w lecie prawie brak jest tu kwitnących roślin z powodu tzw. martwego cienia leśnego [8]. Najbliżej koryta Wisły mieści się taras zalewowy, porośnięty lasem łęgowym z wiązami, olchami i jesionami (łęg jesionowo-wiązowy). Przez taras zalewowy przepływa Rudawka, która dawniej miała swe źródła w Lasku na Kole. Obecnie płynie uregulowanym korytem [17]. Jeszcze w latach 30-tych XX wieku po wschodniej stronie Rudawki była wilgotna łąka kośna [1]. Obecność łęgu na terenie miejskim to zjawisko wyjątkowe w skali europejskiej [14].

Grzyby

Pod względem bogactwa gatunkowego grzybów Las Bielański ma rangę ostoi w skali krajowej. Wśród około 200 występujących tu gatunków jest kilkanaście chronionych, m.in. miękusz szafranowy, soplówka jeżowata, a także drewnowiec popękany, uznawany za gatunek wskaźnikowy terenów cennych przyrodniczo [18].

Flora

Las Bielański stanowi miejsce występowania rodzimej roślinności leśnej. Na szczególną uwagę zasługują liczne okazy starych monumentalnych dębów (do 400 lat), wiązów, grabów i olsz. Łącznie występują 34 gatunki drzew o udziale: dęby (szypułkowy i bezszypułkowy) 51% (22832 okazy), olsza czarna 15%, grab 10%, wiąz szypułkowy 5%, robinia 5%, klony 5%, sosna 3%, pozostałe 7% (m.in. jesion wyniosły, lipa drobnolistna, dzika jabłoń, czereśnia i głóg). Występuje niewielki roczny przyrost drzew [10]. Najgrubszy dąb ma obwód około 6.6 metra [15]. Z typowych gatunków grądowych można tu znaleźć gajowca żółtego, gwiazdnicę wielkokwiatową, fiołka leśnego i kokoryczkę wielkokwiatową, a gatunki łęgowe reprezentują czartawa pospolita, czyściec leśny, jaskier kosmaty i kostrzewa olbrzymia. Obficie zakwita las wczesną wiosną. Pojawiają się wtedy m.in. zawilce – gajowy i żółty, zdrojówka rutewkowata oraz kokorycze – pełna i wątła [18]. Rzadkością w skali kraju jest zdrojówka rutewkowata. Las Bielański jest jedną z ostatnich ostoi takich roślin jak: czworolist pospolity, niecierpek pospolity, zerwa kłosowa, groszek wiosenny i turzyca odległokłosa. Występują także gatunki chronione: kopytnik pospolity, storczyk szerokolistny i turówka wonna [10]. Las Bielański jest ostoją 1/3 wszystkich gatunków roślin w Warszawie [14].

W ciągu ostatnich 150 lat szata roślinna w znacznej części uległa przeobrażeniom. Postępujące od 70 lat obniżenie poziomu wód gruntowych (obecnie obniżyło się o ok. 2 metry [16]) doprowadziło do zaniku wilgotnego łęgu olszowego (wzdłuż płynącego tu wcześniej Potoku Kaskadowego [8]), który przekształcił się w grąd. Zniknęły również łęgi nad wyschniętym Potokiem Bielańskim oraz bór dębowo-sosnowy na tarasie wydmowym. Część drzewostanu została zniszczona lub uszkodzona w czasie II wojny światowej (wycinka na opał, ostrzał artyleryjski) [10]. Obecnie głównym celem działań w rezerwacie jest doprowadzenie drzewostanu do postaci naturalnej [1].

Część terenu Lasu Bielańskiego zajmowały koszary carskie. Po ich likwidacji wyrósł na ich miejscu (po 1920 roku) wtórny las robiniowy [10]. Nazwa pochodzi od najczęściej spotykanych tutaj drzew robinii akacjowej (grochodrzewu). Robinia akacjowa (zwana często, choć nieprawidłowo akacją), jest gatunkiem pochodzącym z lasów wschodniej części Ameryki Północnej. Jej głęboki system korzeniowy wysusza podłoże. W miejscach, gdzie występują te drzewa, gleba zostaje też wzbogacona w azot [8].

Fauna

Liczbę bezkręgowców można ocenić na kilka tysięcy. Wizytówką Lasu jest czwórzębiec bielański oraz kozioróg dębosz. Występują tu największe krajowe motyle: paź żeglarz i paź królowej oraz nocny zawisak tawulec o rozpiętości skrzydeł do 11 cm [11]. Obecność pachnicy dębowej zadecydowała o umieszczeniu tego terenu na europejskiej liście obszarów Natura 2000 [18].

Przed budową Wisłostrady w stawach u podnóża skarpy obserwowano najmniej 17 gatunków ryb i 12 gatunków płazów. Po zasypaniu zbiorników w 1973 roku ryby występowały tylko w Potoku Bielańskim i w Rudawce. W pierwszym z nich żyły cztery gatunki: kiełb, miętus, cierniczek i ciernik. W Rudawce do 1970 roku poza nimi żyły również: karaś srebrzysty, różanka i strzebla potokowa. W latach 1970-1990 zanieczyszczenie spowodowało całkowite wymarcie ryb. Poprawa jakości wody w 1990 roku pozwoliła na odrodzenie się życia w Rudawce, jednak prace regulacyjne wykonane w latach 1999 i 2001 spowodowały ponowny zanik ryb. Z płazów występują obecnie ropucha szara i żaba trawna, a sporadycznie żaba moczarowa. Z gadów występowały dawniej padalec, zaskroniec i jaszczurka zwinka. Obecnie na północnym obrzeżu przetrwała ta ostatnia, a nad Rudawką bywa sporadycznie widziany zaskroniec [11].

Inwentaryzacja ptaków w 2000 roku wykazała 57 gatunków lęgowych, a liczebność populacji oceniono na 1.3 tys. par. Najliczniej występują szpak (250-300 par), kos (150-170), zięba (ok. 155) i bogatka (110-135). Szczególnie (w skali Warszawy) wartościowe jest gnieżdżenie się myszołowa, pięciu gatunków dzięciołów, w tym dzięcioła średniego i muchołówek (małej i białoszyjej). Od 1988 roku zupełnie znikła kukułka, świergotek drzewny, piegża, sikora czarnogłowa, a prawie zupełnie słowik szary, sikora uboga i gajówka.

W okresie powojennym zanotowano występowanie w lesie około 30 gatunków ssaków. Stale mieszka kilka saren, a dość regularnie przychodzą łosie i dziki. Żyje tu co najmniej sześć gatunków nietoperzy. Występuje też rzadka darniówka. Po 1980 roku zniknęły króliki oraz zające, przestały też występować borsuki, a lisy mają tu tylko rewir łowiecki. Nie spotyka się już gronostaja, tchórza i pospolitej dawniej łasicy, znacznie rzadsza jest kuna leśna, natomiast z powodzeniem utrzymuje się kuna kamionka [11]. Najłatwiej dostrzegalne są wiewiórki [18]. Znacznym zagrożeniem dla ssaków jest wyprowadzanie psów. W latach 1978-1979 psy zagryzły prawie całe stado saren [5].

Ścieżki przyrodnicze

Ścieżka przyrodnicza składa się z 12 przystanków: I. Las Robiniowy, II. Dolinka Potoku Bielańskiego, III. Grąd wysoki na tarasie bielańskim, IV. zespół klasztorny kamedułów, V. Punkt widokowy na tarasie bielańskim, VI. Brzeg Wisły, VII. Łęg wiązowo-jesionowy, VIII. Najpiękniejsze fragmenty grądu niskiego, IX. Grąd niski zdegradowany przez gawrony, X. Reliktowe olsze, XI. Dawne koryto Rudawki i XII. Regeneracja Lasu na terenie dawnego placu zabaw [8].

Przez teren Lasu Bielańskiego prowadzi też ścieżka biegowa, która ma prawie trzy kilometry i poprowadzona jest szerokimi alejami tworzącymi pętle [4].

Park przy lesie bielańskim

Od strony Wisłostrady znajduje się "Park przy Lesie Bielańskim" [46]. Powstał wokół kanału. Dla bardziej aktywnych wyznaczone zostały ścieżki rowerowe w postaci pętli oraz ścieżka do nordic walkingu. Obok Parku znajdują się jedne z najstarszych w Warszawie ogródki działkowe. Na ich terenie przetrwał ogromny pomnik przyrody, topola czarna [44]. Park zajmuje powierzchnię 5.85 ha. Stanowi połączenie Lasu Bielańskiego z parkiem Kępa Potocka [45]. Przed wybudowaniem wału przeciwpowodziowego (w 1925 roku, po którym biegnie ścieżka rowerowa), była to część Lasu Bielańskiego [46]. W 2010 roku na terenie parku został otwarty Park Linowy Bielany [41].

Wentylatornia

W lesie znajduje się wentylator kolektora bielańskiego, wybudowany w latach 1883-1886 [58]. Kolektor powstał jako końcowy odcinek systemu kanalizacyjnego Williama Lindleya [22]. Była to innowacyjna konstrukcja, która spowodowała, że ścieki nie płynęły już ulicami Warszawy [29]. Miejski system kanalizacji odprowadzał ścieki do kolektora głównego, a ten przesyłał je do Wisły poza ówczesnymi granicami miasta[58]. Wszystkie nieczystości odprowadzane były niestety bez oczyszczania [19]. Budowla ma kształt pionowego walca, zwieńczonego czymś w rodzaju gazonu. Do środka prowadzą zamknięte na kłódkę drzwi [29]. Wieżyczka wentylacyjna stanowi element większej całości. Jej zadaniem było zapewnienie wentylacji kolektora i usunięcie z niego szkodliwych gazów. Umożliwiała ona również inspekcję kolektora oraz wykonywanie prac remontowych. Wieżyczka zbudowana została najprawdopodobniej z cegły. Cokół, narażony na działanie wilgoci, został obłożony opaską z ciosów piaskowcowych. Omawiana Budowla nie posiada fundamentu, została posadowiona bezpośrednio na okrągłej kanalizacyjnej studni rewizyjnej. Średnica obiektu wynosi 1.9 m. Zewnętrzne lico ściany zostało otynkowane, a następnie zastosowano boniowanie, dzieląc elewację na pola o wymiarach 40 x 70 cm. Przy wykończeniu budowli w tynk wciśnięto kawałki kolorowych kamieni, tworząc mozaikę o bardzo wąskich fugach. Zastosowano trzy kolory kamieni. Dwa najniższe rzędy boniowania zostały wykonane z kamienia w kolorze czarnym. Powyżej widoczne są kamienie o barwie czerwonej, wokół wejścia i w górnej partii budowli zaś użyto jasnoszarego kamienia. Wewnątrz wieżyczki zachowały się elementy konstrukcji umożliwiających dostęp do kolektora. Od poziomu sklepienia kolektora do wysokości progu otworu wejściowego wmurowano w ścianę studni dwa rzędy odlewanych żeliwnych stopni wyposażonych w otwory służące jako uchwyty. Po prawej stronie wejścia umieszczono dwie żelazne klamry podtrzymujące drążek ułatwiający opuszczanie sprzętu na linie [58]. W 2012 roku poprowadzono kanał pod Wisłą, który umożliwił transport ścieków z kolektorów lewobrzeżnej Warszawy do oczyszczalni ścieków "Czajka" położonej na Białołęce [19]. Dziś kolektor pełni rolę kanału burzowego, jego zadaniem jest odprowadzanie wyłącznie nadmiaru wód opadowych [58].

Zdrój

Źródło na Bielanach (na wysokości 82.7 m n.p.m.) jest starym zdrojem znanym z bardzo czystej wody. Obecną obudowę źródła zbudowali uczniowie Instytutu Agronomicznego w Marymoncie. Woda płynie z „ust” dziwnego wodnego stwora. Na obudowie źródła wykonanego z czerwonego piaskowca wąchockiego (pochodzącego z Gór Świętokrzyskich) są wyraźne dwie poziome linie. Pokazują one stan poziomu wody w Wiśle w czasie powodzi z 15 marca 1880 roku i z 14 marca 1891 roku. Źródło charakteryzuje się największą stabilnością wśród źródeł warszawskich. W latach 1958-1962 wydajność źródła wynosiła 4 l/min. Woda należy do najmniej zmineralizowanych wód źródeł warszawskich (754-815 mg/l soli mineralnych) i do najchłodniejszych (średnia temperatura 9 stopni Celsjusza). Przeważają węglany, siarczany występują w podwyższonych ilościach, a chlorki w niewielkich. Jest to bardzo miękka woda [42]. Z bielańskiego zdroju korzystano do połowy XIX wieku, zanim powstał system miejskich wodociągów. Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków [50]. Zdewastowany zdrój ogrodzono i wyremontowano w 2001 roku, niemal wiernie rekonstruując zniszczoną we wcześniejszym okresie wazę [57].

Grób Bolesława Starosty

Grób Bolesława Starosty, który poległ we wrześniu 1939 roku jest grobem symbolicznym [8], znajdującym się niedaleko AWF. Nie wiadomo, kim był Starosta. Najprawdopodobniej żołnierzem, z uwagi na wojskowego orzełka na tabliczce. Nie wiadomo także, gdzie się podział, bowiem niedawno próbowano go ekshumować na cmentarz, ale w mogile nikogo nie znaleziono [35].

Początki dziejów Lasu Bielańskiego związane są z historią średniowiecznej wsi Polków, która była własnością książęcą, a po przeniesieniu stolicy do Warszawy, aż do rozbiorów należała do królów Polski [1] oraz otaczającą ją Puszczą Mazowiecką. Od 1526 roku był to teren polowań królewskich [9].

W 1634 roku podczas wojny z Rosją król Władysław IV ślubował wystawienie klasztoru. Po odniesionym zwycięstwie ślubu dotrzymał [21]. W 1643 (1639 [9]) roku sfinansował erem (pustelnię) dla kamedułów w obecnym Lesie Bielańskim. Biały kolor kamedulskich habitów dał początek nazwie dzielnicy [15]. Dokument królewskiej fundacji z 1639 roku określił powierzchnię pustelni na ok. 6 ha. Zakonnicy otrzymali m.in. prawo do wyrębu lasu. W okresie przygotowawczym do prac budowlanych wykarczowano drzewa i ogrodzono teren [55]. Reguła zakonu wymagająca odosobnienia klasztoru pozwoliła na ocalenie naturalnego lasu mimo postępującej zabudowy okolic. Puszcza miała odgradzać zakonników od świata, jednak stopniowo klasztor rozrastał się kosztem leśnego otoczenia [9]. Klasztor funkcjonował do XX wieku. Ostatnich trzech, sędziwych już braci wyprowadzono z Lasu Bielańskiego w 1904 roku [15].

W 1673 roku uroczyście przeniesiono na Bielany obraz św. Bonifacego z katedry warszawskiej. Była to wielka uroczystość z procesją. Na Bielanach oczekiwał król Michał Korybut Wiśniowiecki w otoczeniu dworu, rycerstwa, mieszczan i ludu. Od tego czasu zakonnicy podtrzymywali zwyczaj procesji zielonoświątkowej. Nie wiadomo kiedy uroczystości kościelne przekształciły się w zabawy ludowe w Lesie Bielańskim [51].

Za Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1766 roku odbyła się ogromna, pełna przepychu, plenerowa zabawa publiczna [51]. Realizację projektu powierzono Karolowi Schmidtowi, staroście brodnickiemu, znanemu z poczucia smaku artystycznego oraz budowniczemu Efraimowi Schrógerowi. W okazałej łodzi przypłynął monarcha w otoczeniu swojego dworu [55]. Las przeszedł wtedy przeobrażenie. Wytyczone zostały alejki i place. Na brzegiem Wisły postawiono ławki. Wszystko zostało przyozdobione girlandami z kwiatów i szarfami. Od Wisły prowadziły schody z pięknymi bramami. Na głównym placu zabaw na jednym końcu zbudowano dla władcy twierdzę z namiotami, na drugim końcu powstał rynek z ratuszem, gdzie miało się bawić pospólstwo. Dla ludu zorganizowano zabawy i wielki poczęstunek. Wyższe sfery miały salę tańca i bufet. Wieczorem las był pięknie iluminowany. Na samym placu zabaw było ponad 9 tys. lamp i kaganków. Od tej pory co roku król wyjeżdżał w Zielone Świątki na Bielany. Uczestniczenie w wyjeździe należało do obowiązków towarzyskich. Po upadku Rzeczypospolitej festyny na Bielanach nabrały charakteru ludowego [51].

W 1811 roku, gdy Napoleonowi Bonaparte urodził się syn, na Bielany podążał cały świat arystokratyczny, jak za dawnych czasów. Zbudowana została brama tryumfalna, wieczorem palono wielkie fajerwerki, a wiwatującemu tłumowi rozdawano darmowe trunki. W czasach Królestwa Kongresowego odbywały się zabawy ludowe, przyjeżdżała również arystokracja. Oprócz bogatych powozów pojawiały się mieszczańskie dorożki i bryczki [51]. Pomimo kapryśnej pogody tłum był tak wielki, iż podczas jednej z imprez na miejskich odliczono 3554 pojazdów i 620 jeźdźców na koniach [55]. Był taki tłok, że na Bielany jechało się dwie, trzy godziny. Zabawa była wspólna, nie było już podziału na sfery [51].

W 1821 roku w Lesie Bielańskim zostało założone Narodowe Towarzystwo Patriotyczne. Było to też miejsce jego tajnych zebrań [55].

Około 1818 roku została uregulowana Droga Marymoncka, którą obustronnie obsadzono drzewami. Współczesny bieg ul. Marymonckiej dokładnie pokrywa się z początkowym traktem. Las Bielański zajmował wtedy znacznie mniejszą powierzchnię niż w obecnych czasach i nie sięgał drogi. W na północnym-zachodzie znajdował się budynek karczmy. Przecinający drogę wąwóz Kiełbasa sięgał aż na teren dzisiejszego bazaru na Wolumenie [36].

Po upadku Powstania Listopadowego na Bielany podróżowano Wisłą. Płynęło się łódkami i rybackimi krypami. Statek parowy na Wiśle pojawił się w 1841 roku i w dziewiczy rejs popłynął na Bielany. Przejażdżka w obie strony kosztowała trzy złote. Regularna komunikacja Wisłą rozpoczęła się w 1848 roku. Odpust stał się rewią mody. Dawnych możnowładców zastąpili przemysłowcy, wysocy urzędnicy, aktorki, wojskowi, dziennikarze [51].

Niemal do końca XIX wieku wody potoku przepływającego przez Las Bielański były wykorzystywane do poruszania młynów i po spiętrzeniu tworzyły stawy. Po przeprowadzeniu melioracji w latach 1885-1903 Potok Bielański został skanalizowany i podłączony do kolektora [2], a stawy zniknęły.

Z czasem eleganckie powozy zastąpiły plebejskie dorożki i omnibusy konne. Często trzeba było stoczyć walkę o powóz czy parostatek, a zdarzało się, że ludzie wpadali do wody. Od 1871 roku kursowały statki Maurycego Fajansa. Gdy pojawiły się statki Stanisława Górnickiego na oświetlonych lampionami pokładach grała orkiestra. Bywało, że statki się zderzały, co dostarczało dodatkowych emocji. Gdy w 1869 roku pojawił się w Warszawie pierwszy bicykl, zaczęto jeździć na Bielany w Zielone Świątki rowerem. Warstwy wyższe bezpowrotnie przestały się tam pojawiać [51].

Franciszek Galiński pisał, że w 1885 roku w ciągu trzech dni statki przewiozły na Bielany 30 tys. osób. W 1901 roku w Zielone Świątki popłynęło tam już tylko 12 tys. osób. W ruch puszczano karuzele i huśtawki, a tłumy po nabożeństwie ruszały na majówkę. Podmiejskie eskapady zaczynały się w niedzielę i trwały do poniedziałku. Tańcowano nocą przy dźwięku harmonijki lub katarynki. Tłum bawił się w kotlinach lasu wesoło i hałaśliwie. Przykładowo w 1901 roku lekarze Pogotowia opatrzyli dziewięć osób, z których "dwie poraniono nożem, jedną butelką, jedną kijem, a jedną kobietę pobito i przez barierkę przerzucono" [21].

Carskie koszary

Od lat 40-tych XIX wieku znajdowało się na północy Lasu Bielańskiego pole do ćwiczeń carskiego wojska oraz letnie wojskowe drewniane baraki mieszkalne, tzw. Obóz Bielański [54]. Po powstaniu listopadowym przez prawie 100 lat stacjonowało tu wojsko carskie, do pierwszej wojny światowej [18]. W północnej części powstało osiedle dla rodzin carskich żołnierzy (około 150 domków [55]) [49]. W latach 70-tych XIX wieku od dzisiejszej ul. Prozy do ul. Dewajtis, wzdłuż ul. Marymonckiej ciągnęły się carskie koszary 7 Dywizji Piechoty (pułki 25-28). Za koszarami była piekarnia, a na północ od lasku karczma. Od ul. Dewajtis do ul. Zabłocińskiej znajdowały się koszary 8 Dywizji Piechoty (pułki 29-32) [39]. W 1907 roku teren wojskowy lasu miał powierzchnię 136.64 ha i rosło na nim 30479 dębów [9]. Obecnie na terenie tego osiedla rośnie 80-letni las robiniowy [1].

Fort I Bielany

W latach 1883-1901 [54] powstał Fort I (od 1921 roku zwany Fortem Bielany [54]), pierwszy z fortów Twierdzy Warszawa. Posiadał wały ziemne oddzielne dla piechoty i artylerii, otoczone suchą fosą [25]. Jego całkowita powierzchnia wynosiła 52.95 ha, a wysokość najwyższego punktu 104.1 m n.p.m. Zadaniem fortu było bronić drogi wodnej wiodącej do twierdzy oraz drogi fortecznej z Warszawy przez Bielany i Łomianki do Modlina [26]. W ramach likwidacji Twierdzy zniszczono wszystkie elementy bojowe fortu [25].

We wrześniu 1939 roku fort był obsadzony przez polski batalion, który na skutek błędu w dowodzeniu został stamtąd wycofany [26]. Po 1947 roku zniszczono ceglane koszary szyjowe fortu, pierwotnie o długości 100 metrów, zaś wały i fosy zostały silnie zniekształcone. Kolejne zniszczenia fortu nastąpiły w trakcie budowy Wisłostrady w latach 70-tych XX wieku, kiedy niwelacji została poddana wschodnia część wałów. Obecnie teren jest wykorzystywany do celów sportowych. Na terenie fortu widać kawałki betonu i cegły, brak jednak większych pozostałości [25].

Strzelnica

Zapewne w latach 20-tych XX wieku uruchomiono w tym miejscu strzelnicę. W okresie międzywojennym wykorzystywana była przez Wojsko Polskie jako strzelnica garnizonowa oraz do szkolenia uczniów szkół średnich. Czterystumetrowa oś strzelnicy z czterema drewnianymi przechwytywaczami oraz przynajmniej 10 stanowiskami strzeleckimi skierowana była pod kątem ostrym w stosunku do osi wałów. Obiekt przylegał do Lasu Bielańskiego od strony zachodniej. Funkcjonowała w czasie okupacji hitlerowskiej, a została zniszczona wkrótce po II wojnie światowej. Ostatnią część kulochwytu usunięto w czasie budowy Wisłostrady na początku lat 70-tych XX wieku. Do dnia dzisiejszego przetrwały relikty budynku biurowego oraz murowanych stanowisk strzeleckich tzw. katafalków [54]. W miejscu strzelnicy znajduje się obecnie górka Bochenek. W latach 60-tych XX wieku był to kulochwyt. Potem dosypano piachu i zrobiono spadek na potrzeby planowanej górki narciarskiej. Jest to najwyższy punkt ziemny w promieniu kilku kilometrów [32]. Górka liczy około 10-15 metrów wysokości, a na jej szczyt prowadzi łagodna droga. Jest to miejsce lubiane przez biegaczy w lecie i saneczkarzy w zimie [31]. Nazwa wynika albo z kształtu [32] albo wywodzi się z pobliskiej przedwojennej restauracji państwa Bochenków [31].

Karczma Bochenków

Karczma rodziny Bochenków istniała ponad sto lat, co najmniej od 1840 roku. Stała na leśnej polanie przy samej krawędzi skarpy, naprzeciwko [38] furty kościoła pokamedulskiego [31]. Na początku XX wieku na zabudowania karczmy składały się dwa budynki mogące pomieścić ponad 300 osób. W starszym znajdowały się dwie duże sale, bufet i kameralny pokój na potrzeby ceniących prywatność gości. W szczycie budynku głównego było mieszkanie właścicieli [38]. Od Wisły do budynku głównego przylegał na całej długości duży ogródek otoczony siatką, pozbawiony zadaszenia, z czteroosobowymi stolikami. W ogródku tym, zwanym "werandą", rosły dwie akacje. Tu zlokalizowano wschodnie wejście do restauracji [40]. Od zachodu ogródek zamknięty był wiatą zwieńczoną stromym, gontowym dachem, pod którym ustawione były duże stoły i ławy przeznaczone dla grup wycieczkowych oraz mniej wybrednych gości. Pośrodku wiaty znajdowało się wejście do restauracji, zamykane na noc drewnianą furtką. Od strony ul. Kamedułów i częściowo od strony Wisły, na świeżym powietrzu pod wspartym na słupach daszkiem stały stoliki dla gości. W latach 30-tych XX wieku przestrzeń pod daszkiem podzielono ażurowymi, drewnianymi przepierzeniami na boksy, zwane „lożami”. W każdej był duży stół na 4-8 osób [40]. Z czasem od północnej strony podwórza dobudowano jeszcze jeden drewniany budynek mieszczący dwie kuchnie i pomieszczenia gospodarcze [38]. W budynkach nie było elektryczności. Jedyne oświetlenie zapewniały świece, które dodawały uroku lokalowi i stwarzały niepowtarzalny nastrój. Lodówki wypełniano lodem składowanym we własnej dużej lodowni, czyli w głębokiej piwnicy w pobliżu budynku gospodarczego, zwanego "barakiem". W budynku tym były m.in.: magazyn pasz, sieczkarnia, stajnia, wozownia, obora, warsztat i mieszkanie pracownika. Był nim niejaki Kola, chłopak do wszystkiego. Lód do lodowni przywożono zimą w postaci dużych tafli wyrąbanych z Wisły. W piwnicy przechowywano większość artykułów żywnościowych (mięso, wędliny itp.). Było tam zawsze bardzo zimno, a lód nie rozpuszczał się nawet latem [40].

Podczas majówek karczma gościła wielmożów, miała opinię najlepszej w okolicach, słynęła też ze świeżego piwa. Ponoć, gdy w 1896 roku dwadzieścia parostatków przywiozło na Bielany osiemnaście tysięcy osób, a około czterdziestu tysięcy przybyło lądem, gazety poinformowały, iż po raz pierwszy w dziejach zabrakło tego trunku [38].

Po odzyskaniu niepodległości restauracja gościła przemysłowców, bogatych kupców, aktorów, pisarzy, arystokratów. Bochenek słynął wtedy ze staropolskich dań (bigos, flaki), nie brakowało też świeżych ryb odławianych z Wisły przez miejscowych rybaków [38]. Zimą lokal odwiedzali narciarze. Na terenie restauracji nakręcono materiały do kilku filmów m.in. do "Karczmy na Rozdrożu", zmieniając szyld z nazwą lokalu [40]. Na początku XX wieku ówcześni właściciele restauracji Julia i Józef Bochenkowie postawili krzyż na polanie przed restauracją. Stoi on do chwili obecnej. Restauracja spłonęła w końcowym okresie Powstania Warszawskiego lub tuż po jego upadku. Ostatnia właścicielka zmarła w 1951 roku [38].

Bielany ponownie zaroiły się ludźmi po odzyskaniu niepodległości [51]. W 1918 roku w dawnym klasztorze założono męskie gimnazjum księży Marianów [9].

Tłum zdążający do Lasu Bielańskiego w niedzielne przedpołudnie był bez wątpienia bardziej elegancki od powojennego [22]. Jak za dawnych czasów kręciły się karuzele, tańczono na deskach i trawie. Można było kupić kogutki, piszczałki i inne różne gwizdawki, różańce z ciasta. Prowiant na ogół każdy miał własny, ale piwo kupowano w budzie pana Bochenka [51]. Las pozostawał praktycznie bez opieki i stawał się coraz bardziej zdewastowany.

W latach 1929-1931 przydzielono 67 ha ówczesnemu Centralnemu Instytutowi Wychowania Fizycznego (obecnie teren AWF) [9]. W 1934 roku Las Bielański przejęły władze miejskie na skutek presji warszawskich przyrodników. Doprowadzono też wtedy linię tramwajową [9]. To spowodowało, że dawny las stał się właściwie parkiem. W latach 30-tych XX wieku został ogrodzony [51], a większe alejki utwardzono. Jednak w większości park pozostawał półdziki, z bezładnie wiodącymi ścieżkami [43].

Chociaż można było tu dojechać trzema liniami tramwajowymi, to ogromna masa mieszkańców nadal wybierała podróż statkiem. W niedzielę na Bielany pływały statki Zjednoczonego Warszawskiego Towarzystwa Transportu i Żeglugi Polskiej: „Francja”, "Polska", "Belgia" "Stanisław" i "Warneńczyk". Jeszcze większą flotyllę miała Polska Żegluga Rzeczna "Vistula". Dla robotników rejs był za drogi. W Parku na huśtawkach w formie dużych łodzi bujano się na stojąco. Były oczywiście karuzele, zaplecze gastronomiczne, krąg taneczny i scena. Zapewne w Lesie Bielańskim na ludowej zabawie bawią się bohaterowie filmu "Ja tu rządzę", ostatniej komedii II RP kręconej latem 1939 roku [22].

W 1939 roku przez Las Bielański przedostał się do oblężonej Warszawy 14 pułk ułanów jazłowieckich pod dowództwem płk. E. Godlewskiego [55].

W 1939 roku powstały w miejscu klasztoru budynek gimnazjum księży Marianów spłonął i nigdy już nie został odbudowany, choć jego ruiny istniały jeszcze przez 40 lat. Ślady pocisków, jakie spadły na las podczas kampanii wrześniowej widać w zdeformowanych koronach dębów. Prowadzące donikąd schody i betonowe piwnice to pozostałości po barakach tzw. Obozu Leśnego (Waldlager), utworzonego przez Niemców podczas okupacji. W ściółce pozostały łuski po nabojach, resztki okopów i stanowiska obronne [15]. W zabudowaniach klasztornych stacjonował m.in. Legion Uzbecki. W lesie znajdował się obóz polowy Luftwaffe, a na strzelnicy na jego skraju ćwiczyło SS [21]. W okresie 1939-1944 Las Bielański został przerzedzony, wycięto też wiele drzew na opał [9].

Na jednym z drzew pozostałością jest wrośnięta stalowa gąsienica działa samobieżnego lub czołgu [34].

Po 1945 roku Las Bielański przekazano pod opiekę Miejskiemu Przedsiębiorstwu Robót Ogrodniczych w Warszawie (Obwód Leśny Bielany i Młociny). Przeprowadzono wtedy zalesienia i podsadzenia [9].

W 1949 roku Prezydium Rady Narodowej m. st. Warszawy powołało w Lesie Bielańskim Park Kultury [17] na Bielanach. Powstały estrady, wypożyczalnie, place zabaw [24]. Mieściła się tu słynna Karuzela na Bielanach [2]. Była to dość dokładna imitacja dawnych imprez zielonoświątkowych, z tańcami na dechach, strzelnicą, piwem, pańską skórką i watą cukrową. Zimą zapewniano możliwość wypożyczania nart, sanek i łyżew [15]. Tu został nagrany film "Irena do domu" z 1955 roku z niezapomnianym Adolfem Dymszą. Do parku prowadziła brama oparta na dwóch wysokich kolumnach.

W 1951 roku fragment na północ od ul. Dewajtis znalazł się w granicach administracyjnych Warszawy [17].

W Lasku Bielańskim powstały też dwie skocznie narciarskie dla spopularyzowania sportów zimowych. Pierwsza z nich o punkcie konstrukcyjnym K-5 (pięciometrowa) i druga o punkcie konstrukcyjnym K-15. Duża znajdowała się bliżej szosy na krawędzi wąwozu i przeznaczona była dla zaawansowanych narciarzy, umożliwiając kilkunastometrowe skoki. Małą umieszczono w pobliżu bramy wejściowej od Marymontu i oddano do dyspozycji początkujących narciarzom [56].

Na Polkowej Górze w punkcie widokowym w 1966 roku posadzono Dąb Tysiąclecia (dąb szypułkowy) [49] dla uczczenia 1000-lecia Państwa Polskiego. Leżą tu też głazy narzutowe (jeden z nich na pamiątkę utworzenia rezerwatu) i stoi tablica informacyjna o Skarpie Warszawskiej [42].

Napływ odpoczywających i bawiących się w Parku Kultury ludzi powodował niszczenie naturalnego środowiska leśnego. By chronić unikatową przyrodę w 1973 roku utworzono rezerwat i rozpoczęto likwidację Parku Kultury. Mimo zarządzenia ministra leśnictwa i przemysłu drzewnego nakazującego likwidację do końca roku 1974, jego działalność trwała do października 1986 roku [17].

Wisłostradę budowaną w latach 1971–1975 według początkowych planów zamierzano wyprowadzić znad rzeki ulicą Dewajtis, przez środek Lasu Bielańskiego. Do zmiany tej koncepcji przyczyniły się dwie osoby: wojewódzki konserwator przyrody Czesław Łaszek i architekt Tadeusz Baum [16]. Mimo to Wisłostrada odcięła i tak Las Bielański od Wisły [18].

W II połowie lat 80-tych XX wieku wschodnie fragmenty Lasu Bielańskiego (około 20 ha grądu niskiego) były miejscem noclegowym populacji gawrona i kawki. Liczbę ptaków nocujących zimą szacowano na 120 do 220 tysięcy. Ich odchody spowodowały przenawożenie gruntu, co spowodowało nadmierny wzrost części nadziemnych roślin, usychanie ich podczas suszy i małą odporność na mróz [1].

Plac zabaw i słoń

W Lesie Bielańskim wraz z Parkiem Kultury udostępniono plac zabaw [47] jakieś 250-300 metrów od ul. Podleśnej [53]. W centrum placu na małym wzniesieniu [47] stał duży drewniany pawilon (gdzie można było posiedzieć, coś zjeść, pograć w gry lub porysować [19]), tor do jazdy rowerami, duże metalowe zjeżdżalnie, piaskownice i huśtawki. Niedaleko był tor saneczkowy z drewnianym rozbiegiem [53]. Na miejscu można było wypożyczyć rowery, hulajnogi, skakanki, piłki, kręgle i gry planszowe [19]. Tuż obok było ujęcie wody pitnej [47] i amfiteatr z kinem plenerowym "Poziomka", a na placu stały blaszane figury zwierząt: słonia, żyrafy i [20] dwóch obrotowych metalowych koni [53]. W godzinach 14:00-17:00 w amfiteatrze odbywały się występy teatrzyków dla dzieci i zespołów ludowych [48]. Wyświetlano też filmy rysunkowe [53]. Do dzisiaj zachował się jedynie betonowy murek z resztkami rurek dawnej umywalni [53].

Bielański słoń pojawił się w lesie w latach 50-tych XX wieku. Początkowo był drewniany, potem obito go blachą [52]. Cieszył się ogromną popularnością, maluchy siadały na grzbiecie lub trąbie blaszanego zwierzęcia [20]. Pod koniec lat 60-tych XX wieku miały miejsce pożary drewnianych zabudowań. Sprzęt do zabaw stopniowo niszczał [48]. Według relacji jednej z mieszkanek przez pewien czas w miejscu, w którym można było usiąść na słoniu, umieszczono drut kolczasty [47]. Gdy słoń trafił na złom [20], za wywożonym przyjacielem biegła spora grupka dzieci, z płaczem wołająca by go nie zabierano [47]. Pod koniec lat 80-tych XX wieku cały teren zaorano i obsadzono młodniakiem [48]. Koń podzielił los słonia, natomiast odnowiona żyrafa trafiła najpierw na ulicę Górczewską, a po renowacji ustawiono ją na skwerze Kuźmirskiego-Pacaka na Woli. Kilka lat temu słoń stał się symbolem dzielnicy Bielany [20]. W 2016 roku bielańskiego słonia, w formie zjeżdżalni, udostępniono w parku na Kępie Potockiej [52].

Na początku lat 90-tych XX wieku nastąpił dalszy rozwój zabudowy na terenach bezpośrednio sąsiadujących z Lasem (powstały zabudowania Akademii Teologii Katolickiej, od 1999 roku UKSW, rozbudował się kompleks AWF) [13]. Od 1998 roku Las Bielański został przejęty przez Zarząd Oczyszczania Miasta [9]. W 1999 roku zaobserwowano, że powstająca zabudowa mieszkaniowa we wschodniej części oraz prace melioracyjne spowodowały obniżenie zwierciadła wód i zniszczyły wody Rudawki [13].

Od kilku lat na terenie Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego organizowane są imprezy z masową publicznością i nagłośnieniem megafonami [13]. W 2001 roku w wnętrzu lasu powstały i dotychczas istnieją dzikie huśtawki zawieszone na gałęziach drzew i duży trwale zbudowany szałas [13]. W granicy rezerwatu są też dwa miejsca ze stołami i ławami tzw. kartograje, gdzie nieraz nielegalnie rozpalane są ogniska i grille [33].

W 2006 roku na ul. Dewajtis ustanowiono zakaz zatrzymywania się [7]. Od 2011 roku Las Bielański jest Specjalnym Obszarem Ochrony Siedlisk Natura 2000 [7].