Kościół pw. Najświętszej Matki Bożej Loretańskiej (ul. Ratuszowa #5A) to według niektórych jedyna budowla, jaka ocalała z XVIII-wiecznej Pragi [35], tym samym byłaby najstarsza budowla sakralna prawobrzeżnej Warszawy (wśród świątyń w obrębie ówczesnej osady Praga) [37] i najstarszy praski zabytek [27].

Teren przykościelny jest wielowarstwowym cmentarzyskiem, który został w latach 50-tych XX wieku zmniejszony przez poszerzenie ul. Jagiellońskiej. W zachodniej części posesji stoi budynek parafialny, adaptowany po II wojnie światowej z baraku wojskowego [25]. Obok mieści się Kuria Biskupia Diecezji Warszawsko-Praskiej (ul. Ratuszowa #5) oraz trzy Domy Kapłańskie (w jednym mieści się Katolicki Ośrodek Adopcyjny). Są też garaże oraz budynek bramny (obecnie zakład pogrzebowy, ul. Ratuszowa #5B).

Kościół Matki Bożej Loretańskiej jest siedzibą parafii Matki Bożej Loretańskiej [50]. Parafia liczy około 10 (16.5 [33]) tys. parafian. Kolejni proboszczowie to ks. Antoni Haze (1941-1961), ks. Stefan Niedzielak (1961-1977), ks. Stefan Gwiazdowski (1977-1994), ks. Zbigniew Gaszkowski (1994-2004), ks. Bogdan Sałański (2004-2006), ks. Jan Strzyż (2006-2017), ks. Zbigniew Kloch (2017-) [3].

W Warszawie istnieje również inny kościół pw. Matki Bożej Loretańskiej znajdujący się na Okęciu [28].

Bryła świątyni

Kościół jest na planie prostokąta. Składa się z nawy głównej z biegnącymi dookoła krużgankami cztero- i pięcioprzęsłowymi z dostawionymi w narożach dłuższego boku południowego dwoma okrągłymi aneksami wież. W środku znajduje się bryła Domku Loretańskiego, przesunięta w kierunku północnym. Budowla składa się z części parterowej (krużganki nakryte dachem pulpitowym), wyrastającego prostopadłościennego korpusu głównego (kryjącego Domek Loretański) zamkniętego dachem czterospadowym ściętym u nasady i zwieńczonym czworobocznym belwederkiem z obejściem oraz sygnaturką. Powierzchnia użytkowa wynosi około 730 m2 [52].

Architekt oprócz dekoracji w stylu wczesnobarokowym posługuje się formami manierystycznymi, m.in. poprzez przeciwstawienie osi kościoła, kaplicy i samego domku, jak również kontrastowości elementów (silny światłocień wnętrz, bardzo skromny wystrój kaplicy i wnętrz samego domku zestawiony z dekoracyjnością obudowy zewnętrznej) oraz zaakcentowanie na zewnątrz narożnych wież a nie osi [52].

Fasada kościoła powstała w duchu XI-wiecznego historyzmu. Są w niej neorenesansowe formy połączone z klasycystycznym stylem arkadowym. Główny element trzyosiowej fasady stanowią cztery pilastry toskańskie koloru białego. Trzony ich są gładkie. Na dole w środkowej osi umieszczono masywne metalowe drzwi. Na ich poziomie w skrajnych osiach znajdują się prostokątne blendy (zwieńczone trójkątnymi szczytami ozdobionymi ząbkowaniem w polu wewnętrznym oraz pod dolną krawędzią, dolna krawędź blendy wzmocniona daszkiem parapetowym zaakcentowana jest na krańcach od spodu dwoma kroksztynami [52]), w których wmurowano tablice pamiątkowe (powojenne, wykonane z czarnego marmuru [52]). Nad drzwiami i bocznymi blendami umieszczono trzy trójkątne naczółki. W środkowym (większym) naczółku zainstalowano elektryczną lampę oświetlającą wejście do kościoła. Naczółki posiadają motyw dekoracyjny w kształcie pasa złożonego z ząbków. W górnej części fasady znajdują się trzy duże półkoliste okna (z gęstym szprosowaniem [52]). Uwagę zwraca tryglifowy fryz bez metop. Tryglify znajdują się nad każdą kolumną oraz są rozmieszczone nad ich środkami. Poniżej tryglifów znajduje się element belkowania w postaci wąskiej poziomej listwy (tenia), pod którą na wysokości każdego tryglifu są malutkie listewki (regula) ozdobione sześcioma łezkami (gutty). Nad fryzem (i gzymsem koronującym [52]) znajduje się tympanon, który został ozdobiony dużymi ząbkami. Całość została zwieńczona krzyżem [1] łacińskim na szczycie [4]. W 1994 na frontonie świątyni umieszczono tablicę upamiętniającą ofiary Rzezi Pragi w 1794 [50].

W latach 70-tych XX wieku w wejściu została zainstalowana kuta krata według projektu Lecha Dunina wykonana przez Tadeusza Białowarczuka. Krata znajduje się za kutymi żelaznymi drzwiami, na których widnieje Herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów (herb Wazów) [25] oraz wizerunek Matki Bożej Ostrobramskiej. Została ozdobiona mosiądzem, wolną przestrzeń zakryto szkłem. Składa się z dwóch części. Są na niej dwie daty 1632 oraz 1974 oraz rozmieszczone symetrycznie lilie, które są symbolem czystości, niewinności oraz nieskończonego piękna [1].

Z czterech barokowych, narożnych baszt pozostawiono dwie frontowe, w których znajdują się kaplice Matki Bożej Różańcowej i św. Andrzeja [4]. W kaplicy południowej mieści się XVIII-wieczny ołtarz z obrazem św. Antoniego [26]. Baszty od zewnątrz podzielono gzymsem na dwie kondygnacje urozmaicone lizenami, pomiędzy którymi usytuowano płyciny oraz od południa w górnej kondygnacji pojedyncze okno zamknięte półkoliście [52]. Przykryte są kopulastymi dachami z blachy i zwieńczone latarenkami (ażurowymi wieżyczkami) z krzyżami na szczycie, połączone z bryłą kościoła odbudowanymi krużgankami. Elewacja kościoła pokryta jest beżowym tynkiem. Pilastry, gzymsy i obramienia są w kolorze białym [4].

Od wewnątrz występują parterowe krużganki, przeprute na osi otworami drzwi wejściowych. Ściany krużganków podzielone są lizenami (pilastrami) na przęsła. Płaszczyzny pomiędzy lizenami zdobią szerokie listwowe ramy. Ponad pulpitowym dachem krużganków lizeny przechodzą na elewację nawy głównej. Wysoką nawę główną otoczoną krużgankami doświetlono dużymi oknami przeprutymi ponad linią krużganków. Okna są szerokie, zamknięte łukiem odcinkowym i gęsto szprosowane. Krużganki mają bardzo skromny wystrój. Szwy sklepienne krużganków akcentowane są listwami, spływy sklepień zakończone gzymsem i okuciowym ornamentem (elementów tych nie ma w krużganku od północy). Krużganki otwarte są do wnętrza nawy arkadami, wspartymi na szerokich filarach, a w ścianach przeciwległych występują głębokie wnęki. W części południowej, nad krużgankiem mieści się empora muzyczna, skomunikowana z parterem za pomocą spiralnych schodów. Namiotowy dach wieńczy, wychodzący bezpośrednio z bryły Domku Loretańskiego, prostokątny belwederek otoczony balustradą tralkową z ośmioboczną sygnaturką pośrodku [52], zwieńczoną krzyżem [1].

Mury są z cegły ceramicznej na zaprawie wapiennej, otynkowane. Posadzka wyłożona jest terrakotą w układzie szachownicy w kolorze białym i czarnym. Drzwi dwuskrzydłowe płycinowe, Sklepienia krużganków są krzyżowe. Dach pokryto blachą ocynkowaną [52].

Ławki umieszczone są we wszystkich krużgankach. W efekcie ponad połowa wiernych nie widzi księdza w czasie mszy świętej [45]. Ołtarz położony jest asymetrycznie, w narożniku od strony wschodniej (zachodniej [26]). Nad ołtarzem wisi drewniany (siedemnastowieczny [26]) krucyfiks, który został umieszczony na tle nowoczesnej dekoracji. Obok Jezusa znajdują się dwie ceramiczne rzeźby przestawiające Marię oraz św. Jana Ewangelistę autorstwa Krzysztofa i Juliana Heniszów. Mają na ścianie domalowane korony, a w tle za krzyżem widać Jerozolimę [1]. Tło stanowi wykonany w ceramice herb Pragi, również Krzysztofa i Juliana Heniszów [26]. Obok, w baszcie narożnej od strony północno-wschodniej znajduje się zakrystia [26]. Na stole ołtarzowym znajduje się napis Sacrum Millennium Poloniae, a w głębi na ścianie tabernakulum i stojący na nim krzyż.

Wraz z figurą Matki Bożej Kamionkowskiej do Kaplicy Loretańskiej została również przeniesiona z kościoła św. Stanisława XVII-wieczna drewniana ambona. Na ścianach ambony znajdują się olejne malowidła (panneau) z atrybutami czterech ewangelistów. Św. Mateusz Ewangelista (człowiek uskrzydlony), Św. Łukasz Ewangelista (wół), Św. Marek Ewangelista (lew)., Św. Jan Ewangelista (orzeł) [1].

W 1875 roku w praskim warsztacie stolarskim Rocha Kulińskiego powstała drewniana chrzcielnica. Pracował nad nią czeladnik Karol Szczakowski. Chrzcielnica ma formę kielicha. Pokryta jest ciemną brązową farbą. Widać na niej ozdobne pasy oraz krzyż w złotym kolorze. używana jest tylko przy wyjątkowych okazjach [1]. Znajduje się w krużganku na lewo od ołtarza. Na ścianie za nią znajduje się obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Wokół obrazu jest rama do której przymocowana jest sieć różańców, poniżej niewielki czarny ołtarz.

W 1894 roku trzech księży związanych z Instytutem Głuchoniemych w Warszawie ofiarowało drewnianą figurę Najświętszej Maryi Panny, którą ustawiono na lewo od niszy. Na drewnianej podstawie został wyryty napis fundacyjny. Najprawdopodobniej figura została pierwotnie umieszczona w wieży kościoła. W 2018 roku z inicjatywy ks. Zbigniewa Klocha znajdująca się na strychu figura została poddana renowacji. U dołu figury umieszczono pamiątkową datę 2 lipca 2018 roku z napisem „KS Z. KLOCH” [1].

Ściany ponad krużgankami ozdobione zostały dość przypadkowo obrazami, będącymi kopiami znanych dzieł XVI- i XVIII-wiecznego malarstwa. Na uwagę zasługuje przybyły zapewne ze Śląska obraz (bądź jego kopia), pochodzący z lubiąskiego warsztatu Michaela Willmana [37] pt. Najświętsza Maria Panna Niepokalanie Poczęta (XVII wiek) [4], jednak bez charakterystycznych promieni słonecznych. Kolejny przedstawia św. Annę Samotrzeć. Od lewej strony widać Marię trzymającą kiść winogron symbolizującą Eucharystię oraz raj. Po prawej stronie obrazu znajduje się św. Anna, która trzyma w ręku jabłko (symbol wieczności i pokonania grzechu). W środku obrazu znajduje się Dzieciątko Jezus. Kolejnym dziełem jest „Ukrzyżowanie”. Pochodzi ono z XVII wieku. Przedstawia Jezusa na krzyżu. Z lewej strony widać Marię, pośrodku Marię Magdalenę obejmującą krzyż, a z prawej strony św. Jana Ewangelistę. Ostatnim obrazem jest XVIII-wieczne dzieło „Ucieczka z Egiptu”. Obrazy mogą pochodzić z rozebranego kościoła oo. bernardynów na Pradze [1].

Organy powstały w zakładzie Zygmunta Kamińskiego. Na wskaźniku cescendo znajduje się tabliczka znamionowa z informacją, że jest to instrument nr 1 wyprodukowany w 1931 roku. Snycerka instrumentu została wykonana w Zakładzie Rzeźbiarsko-Snycerskim Wincentego Bogaczyka. Mistrz bardzo skromnie ozdobił organy rzeźbami przedstawiającymi putta. Instrument pierwszy raz zabrzmiał w 1931 roku [1]. Organy mają 16 głosów. Traktura gry i rejestrów jest pneumatyczna. Skala manuałów to C-a3, a skala pedału to C-f1. Instrument ma 2 klawiatury oraz pedał: Manuał I (Bourdon 16 stóp, Pryncypał 8 stóp, Gamba 8 stóp, Salicet 8 stóp, Rurflet 8 stóp, Oktawa 4 stopy, Oktawa 2 stopy, Mixtura 3 chóry) Manuał II (Clarnet 8 stóp, Salicet 8 stóp, Vox celestis 8 stóp, Gedeckt 8 stóp, Flet harmoniczny 8 stóp) Pedał (Subbas 16 stóp, Fletbas 8 stóp, Wiolonczela 8 stóp). Połączenia: Super I-go, Man II-gi do I-go, Super II-go, Super II-gi do I-szego, Sub II-gi do I-go, Man I-szy do pedału, Man II-gi do pedału. Urządzenia dodatkowe: Automat pedału, Crescendo, Tremolo Gamba, Tremolo Gedeckt, Wiatr. Registry zbiorowe: Piano, Forte, Tutti [32]. Ciekawostką jest lustro służące organiście do obserwowania ołtarza [15]. Organy umieszczone są obok ołtarza na południowej ścianie kościoła.

Wśród epitafiów znajduje się tablica 36 pułku piechoty Legii Akademickiej, który w okresie międzywojennym stacjonował niedaleko kościoła [25]. Na elewacji znajduje się tablica poświęcona pamięci praskich komendantów Powstania Warszawskiego o treści: „6/XXVI OBWÓD ARMII KRAJOWEJ WARSZAWA-PRAGA Ppłk Konrad Jan Szramka Gliszczyński ps. Zawisza, 1896 r.–1943 r. Organizator konspiracyjny oddziałów wojskowych w 1939 r. na Pradze. Pierwszy komendant 6 Obwodu SZP ZWZ-AK. Aresztowany w 1942 r. Zamordowany w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. Ppłk Zygmunt Ignacy Rylski, ps. Hańcza, 1898 r.–1945 r. Drugi komendant 6 Obwodu ZWZ-AK. Aresztowany w 1944 r. Zamordowany w obozie koncentracyjnym Stutthof. Płk Antoni Władysław Żurowski ps. Andrzej, Bober, 1898 r.–1988 r. Ostatni komendant 6-XXVI Obwodu AK Warszawa-Praga. Dowódca w czasie powstania warszawskiego w 1944 r. na Pradze. Aresztowany w 1944 r. Skazany dwukrotnie na karę śmierci. Uwolniony przez oddział partyzancki „Orlika” w 1945 r. Zmarł w 1988 r. CZEŚĆ ICH PAMIĘCI” [20]. Tablica znajduje się na zachodniej ścianie świątyni. W 2014 roku, w dwusetną rocznicę, na ścianie frontowej poświęcono skromną tablicę: „Mieszkańcom Pragi w 200-lecie rzezi ofiarom rosyjskiego ludobójstwa. Gdybyśmy o nich zapomnieć mieli, Ty, Boże, zapomnij o nas. Polacy” [51]. Jest też tablica pamięci „Rodzinom osadników wojskowych z kresów wschodnich pomordowanych i zmarłych w latach 1940-1956 na nieludzkiej ziemi. Cześć ich pamięci” oraz tablica pamięci Heleny Rzeszotarskiej. Po wewnętrznej stronie wejścia znajdują się po obu stronach tablice pamiątkowe, jedna pamięci ks. Stefana Gwiazdowskiego, druga ks. Stefana Niedzielaka. W 2021 roku na lewym łączeniu z basztą od frontu została umieszczona tablica pamięci „Żołnierzy Korpusu Wielkiego Księstwa Litewskiego Wojsk Rzeczypospolitej, którzy pod Dowództwem Generała Jakuba Jasińskiego polegli w obronie Warszawy z wojskiem rosyjskim 4 listopada AD 1974 w ostatniej bitwie Insurekcji Kościuszkowskiej. W hołdzie ofiarom Rzezi Pragi. W 230 rocznicę konstytucji 3 maja wzmocnionej zaręczeniem wzajemnym obojga narodów 20 października AD 1791. Wdzięczni poprzednim pokoleniom Polacy i Litwini”.

Wewnątrz są również obrazy i figury współczesne, m.in. wizerunek Jana Pawła II.

Domek Loretański

Centralne miejsce we wnętrzu świątyni zajmuje Domek Loretański [4]. Kaplica zaprojektowana została na planie prostokąta (przylegającego do nieistniejącego już kościoła dłuższym, północnym bokiem) [52]. Początkowo kaplica loretańska została ustawiona na małym dziedzińcu otoczonym krużgankiem. Ten przykryto dachem wspartym z jednej strony na krużganku, a z drugiej strony na wysokiej, dwukondygnacjowej nadbudówce samej kaplicy. Nie można jednoznacznie stwierdzić, czy krużganek wokół kaplicy powstał równocześnie i czy był jednocześnie z nią zaprojektowany. Taka konstrukcja krużganków otaczających dziedziniec przy ośrodku pielgrzymkowym na Pradze zapoczątkowała serię podobnych założeń przyklasztornych w Polsce [7].

Budowla powiela oryginalny dla Domu z Loreto system kolumnowej artykulacji elewacji włącznie z klasycznym belkowaniem, w którym powtórzono bramantowski meander we fryzie. Odtworzono też schemat dekorowania płaszczyzn ściany [7]. W stosunku do loretańskiego oryginału został nieco zmieniony poprzez wydłużenie ścian zewnętrznych ponad gzyms wieńczący i czterospadowy dach z dodaniem na zewnątrz galeryjki z obejściem wokół dwukondygnacyjnej sygnaturki zwieńczonej posągiem Matki Boskiej [52]. Jest to najwierniejsza kopia domku loretańskiego na terenie Polski [7].

Kolumny, cokół i obramienia supraport wykonane zostały z piaskowca szydłowieckiego [52]. Wejścia zostały obramowane wczesnobarokowymi portalami z czarnego marmuru dębnickiego [4]. Klatka schodowa wykonana została w konstrukcji żelbetowej (jest powojenna), a klatka schodowa na emporę chóralną jest drewniana, schody kręte. Posadzka została wyłożona okładziną z płyt z granitu polerowanego. Sklepienie jest kolebkowe. Więźba dachowa drewniana, krokwiowo-jętkowa. Przy ścianach nośnych płatwie, podparta na słupach z zastrzałami. Sklepienie nad nawą główną jest w postaci stropu belkowego z podsufitką [52].

Domek Loretański z zewnątrz otrzymał bogaty wystrój. Ściany zewnętrzne zostały rozczłonkowane parami kolumn kanelowanych ponad połową ich wysokości z głowicami korynckimi, dłuższe boki za pomocą trzech par, krótsze zostały ujęte po dwóch stronach. Kolumny wysunięte są mocno przed lico ściany, wyrastają z wspólnego, obiegającego domek wysokiego kamiennego cokołu zdobionego geometrycznie prostokątnymi płycinami i dźwigają rozbudowaną formę belkowania i profilowanego gzymsu wieńczącego, poprzedzonego listwami palmetową, geometrycznego meandru, kimatjonu i ząbkowaniem. Ponad gzymsem występuje gładka cofnięta nieco ściana, podpierająca strop nawy kaplicy, przepruta w dłuższych partiach dwoma okulusami. Płaszczyzny ścian pomiędzy kolumnami mieszczą nisze z figurami świętych. Partie ścian, pomiędzy parami kolumn w dłuższych bokach w dolnej części przeprute są otworami wejść bocznych, które przebijają dolną z płycin ujętych w prostokątne ramy, zawierających malowidła [52].

Zamiast osiowego liścia akantu kapitelu korynckiego, w górnej strefie kapitelu znajduje się czosnek. Jest to element herbu Aglio pochodzącego z terenu szwajcarskiego kantonu Ticino. Charakterystyczny jest sposób opracowania trzonów kolumn. Mają one aklasyczny, nietraktatowy sposób kanelowania. Pomiędzy zbyt szerokimi żłobkami, zamiast wąskiego, płaskiego paska, jest szersza płaszczyzna z wąziutkim, pionowym nacięciem. W kapitelach od strony wschodniej znajdują się dwa polskie herby. Pierwszy herb to Kolumna (Pierzchała) albo Korab. Herbem Korab pieczętował się ojciec Wincenty Morawski. Drugi herb to Leszczyc (Bróg), nie wiadomo jednak kogo on dotyczy [7].

W górnej części Domku Loretańskiego widać fryz z meandrem. Nad fryzem znajduje się gzyms, który jest udekorowany ornamentem roślinnym [1]. Wokół wejść znajdują się postacie aniołów. Wejścia posiadają barokowe portale uszakowe z koszowymi naczółkami. Krótsza elewacja zachodnia pomiędzy parami kolumn posiada arkadowy otwór jako główne wejście, ujęte po obu stronach gzymsem i półkolistymi listwami [52].

W latach 70-tych XX wieku Leon Strządała wykonał rzeźby, które zostały umieszczone w zewnętrznych wnękach Domku Loretańskiego. We wnękach ściany południowej znajdują się rzeźby św. Wojciecha Biskupa i Męczennika oraz św. Stanisława Biskupa i Męczennika. We wnękach wschodniej ściany są figury św. Stanisława Kostki oraz św. Jadwigi. We wnękach północnej ściany znajdują się trzy rzeźby: św. Maksymiliana, św. Józefa i św. Judy Tadeusza. We wnękach zachodniej ściany są rzeźby św. Piotra Apostoła i św. Pawła Apostoła [1].

Na miejscu bezpowrotnie straconych płaskorzeźb, zapewne podczas potopu szwedzkiego [7] ściany zewnętrzne z trzech stron zdobi dziś polichromia [37] wykonana w technice en grisaille [52] zapewne na początku XIX wieku (często błędnie przypisywana do Bronisława Bryknera) [1]. Na południowej zewnętrznej ścianie nad portalami znajdują się dwa malowidła. Pierwsze z nich przedstawia scenę z narodzin Jezusa Chrystusa. Od lewej jest Maria z Dzieciątkiem oraz św. Józef. Obok nich znajdują się pasterze, część gra na różnych instrumentach. Nad nimi są trzy putta, które trzymają rozwiniętą szarfę z napisem „Gloria in excelsis Deo” (Chwała na wysokości Bogu). Drugie malowidło na tej samej wysokości przedstawia scenę Pokłonu trzech Króli. Malutki Jezus siedzi na kolanach Marii i znajduje się w promieniach Gwiazdy Betlejemskiej. W stajence jest postać św. Józefa. W centralnej części widać trzech Króli. Jeden z nich klęczy, a w ręku trzyma zdjętą z głowy koronę. Na dalszym planie są dwa wielbłądy, pilnowane przez dwie postacie [1].

Polichromie na wschodniej ścianie położone są jedna nad drugą. Górne malowidło przedstawia scenę Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. W centralnej części polichromii wznosi się Matka Boska z promienistym nimbem nad otworzonym grobem. Wokół grobu są zgromadzone licznie postacie, z wnętrza wystaje tkanina. Na drugim planie, w oddali widać gęste chmury i mury miasta. Dolna polichromia przedstawia Zesłanie Ducha Świętego. Malowidło znajduje się za rzeźbą Jezusa Chrystusa. Polichromia przedstawia Marię wśród Apostołów, nad której głową wznosi się gołąb a wokół niego świetliste promienie.

Pierwsze z malowideł na ścianie północnej przedstawia Drogę do Egiptu. Scena została namalowana w pustynno-górzystym krajobrazie. Pomiędzy palmami widać św. Józefa prowadzącego osiołka. Nad jego głową znajduje się aureola, w prawej ręce trzyma laskę. W centralnej części na osiołku jedzie Maria z Dzieciątkiem, które jest owinięte tkaniną. Głowy Matki Boskiej i Jezusa są otoczone nimbami. Nad Świętą Rodziną unosi się aniołek (małe putto), które prawą ręką wskazuje drogę. Druga polichromia przedstawia Ofiarowanie Pańskie. Tłem do sceny jest Świątynia Jerozolimska. W centralnej części widać małego Jezusa z nimbem trzymanego przez proroka św. Symeona z Jerozolimy. W lewej części malowidła znajdują się kolejno Maria oraz św. Józef. Postacią obok św. Józefa zapewne jest prorokini Anna. Głowę Marii otacza nimb, a nad głową Józefa dostrzegamy aureolę. Przed św. Symeonem z Jerozolimy i Dzieciątkiem klęczy ktoś z wyciągniętą ręką [1].

Między portalami po stronie północnej, na tle pustej niszy, umieszczono z zewnątrz ołtarzyk z XVII wieku z Najświętszą Maryją Panną [25]. Flankowany jest przez dwie kolumny które wieńczy cokół z napisem Ave Maria.

Wnętrze domku posiada skromny wystrój. Gładkie partie ścian odcięto prostym gzymsem obiegającym wnętrze. Na ścianie wschodniej występują zakomponowane w ścianę ołtarzową elementy pierwotnego wystroju w postaci skromnego, kamiennego kominka i ponad nim wnęki na posąg Maryi . Wnęka otrzymała złoconą snycerską ramę akantową oraz ozdobne ramy i dodatkowe malowidła aniołów w skrzydłach po bokach zdobionych złotymi świecznikami, a w zwieńczeniu ujętym wolutami ośmioboczne tondo (ślimakowe zdobienie szczytu) z postacią Chrystusa [52]. Nad nim znajduje się anioł oraz dodatkowo dwie rzeźby aniołów trzymające koronę. Wnęka podświetlona została na niebiesko. Pod nią jest złote walcowate tabernakulum, flankowane złotymi zdobieniami oraz marmurowymi pilastrami. Pod nimi jest płyta. Na ścianie po lewej stronie wisi krucyfiks, po obu stronach są też gabloty z darami wotywnymi. Przed stołem ofiarnym znajduje się kuta barierka.

W ołtarzu umieszczona jest obecnie drewniana figura, będąca zarazem jednym z najstarszych na Pradze przykładów rzeźby gotyckiej [37]. Drewniana statua Matki Bożej Wniebowziętej (znana jako Matka Boska Kamionkowska [37]), ma 122.5 cm wysokości i powstała około 1500 roku na Mazowszu [3]. Stoi na odwróconym sierpie księżyca, spod którego wyłania się twarz ludzka [50]. Rzeźba przedstawia Matkę Boską w koronie wraz z Dzieciątkiem. Uwagę zwraca trzymany przez małego Jezusa owoc. Zapewne jest to jabłko symbolizujące triumf nad grzechem [1]. Rzeźba pochodzi ze zniszczonego w 1656 roku przez Szwedów kościoła parafialnego pw. św. Stanisława biskupa na Kamionie. Stała tam w ołtarzu głównym, skąd została przeniesiona do kościoła filialnego w Skaryszewie, gdy w 1681 roku biskup płocki przeniósł parafię Kamion do Skaryszewa. Początkowo została tam umieszczona w ołtarzu bractwa Matki Boskiej Różańcowej, a po 1725 roku przeniesiono ją do ołtarza głównego. W roku 1807 roku, na polecenie armii napoleońskiej, kościół skaryszewski zburzono. Figura (wraz z parafią) przeniesiona została do opuszczonej przez Bernardynów kaplicy loretańskiej i umieszczono ją w miejscu stojącej pierwotnie figury Matki Boskiej Loretańskiej [37], zabranej przez Bernardynów.

Nad wejściami od wewnątrz umieszczono malowane herby. Tuż przy ołtarzu są to korona oraz litera M, oba na błękitnym tle. W tylnej części po lewej stronie jest herb Kazimierza Romaniuka z napisem In te Confido, a po prawej herb Pragi Biskupiej, w którym zamiast domku loretańskiego jest napis Ave Maria.

W 1997 roku Lech i Piotr Grześkiewicz namalowali dwa malowidła w formie owalnych tond wewnątrz Domku Loretańskiego. Pierwszym z nich jest Zwiastowanie, na którym widać Marię znajdującą się na klęczniku i zwróconą w kierunku Archanioła Gabriela, który zwiastuje narodzenie Jezusa Chrystusa. Drugie malowidło przedstawia zesłanie Domku Loretańskiego do świątyni w Loreto [1].

Teren kościoła jest ogrodzony murem [1]. Na nim znajduje się 14 stacji Drogi Krzyżowej autorstwa Krzysztofa i Juliana Heniszów, wykonane w ceramice. Najprawdopodobniej powstały na początku lat 70-tych XX wieku. Brak poszanowania twórczości z okresu PRL sprawił, że [1] są one w opłakanym stanie. Sceny są trójdzielne, w kontraście kolorystycznym między częścią środkową i skrajnymi.

Dzwonnica wzniesiona została na rzucie kwadratu, z cegły, tynkowana, trójkondygnacyjna. W kondygnacji przyziemia zlokalizowano półkoliście zamknięte wejście od północy, zaakcentowane boniowaną archiwoltą. Na drugiej kondygnacji usytuowane są pojedyncze wąskie okienka o prostokątnych wykrojach, urozmaicone gzymsem okapnikowym. Ostatnia kondygnacja ma arkadowe biforium zlokalizowane w prostokątnej płycinie ujętej pilastrami toskańskimi. Całość zamyka czterospadowe, niskie zadaszenie, poprzedzone profilowanym gzymsem i zwieńczone czworoboczną ażurową sygnaturką [52].

Wolnostojąca figura Maryi została wystawiona w podzięce za wyjście z Warszawy wojsk rosyjskich w 1915 roku i odzyskanie niepodległości przez Polskę, ufundowana w 1918 roku [4]. Na wyniesieniu umieszczono figurę Matki Boskiej Królowej Narodu. Jej postać, trzymająca w objęciach Jezusa, stoi na kapitelu z literą M. Pod nim jest wysoki żółty postument. Umieszczono na nim tablice z napisem: „Maryi Królowej narodu na pamiątkę wyjścia z Pragi wojsk rosyjskich 8 sierp. 1915 roku.” oraz „Rozbrojenie wojsk niemieckich 11 listop. 1918 roku poświęcono w radosnym roku wolności 1919”.

Jest też kolumna na wysokim postumencie zwieńczona figurą Matki Bożej [52], a od strony wschodniej na ceglanym postumencie stoi krzyż. Na tyłach jest grota z murowanych kamieni. W półkolistej niszy znajduje się figura Maryi. W kluczu nad grotą umieszczono datę 1971. Przed niszą jest niewielka metalowa barierka, a jeszcze wcześniej betonowa płyta. Grota umieszczona jest wśród drzew i prowadzi do niej ścieżka wyłożona betonowymi płytami.

Na zachód od kościoła usytuowany jest zespół budynków, będących siedzibą parafii: kancelaria, plebania, zabudowania gospodarcze [52]. Dawna plebania mieściła przez pewien czas dom księży emerytów. Została między 1977 i 1982 rokiem nadbudowana o jedno piętro w części zachodniej [18].

Drugi Dom Księży Emerytów powstał w latach 1926-1929. Architektem był Konstanty Sylwin Jakimowicz. Otwarty 6 listopada 1929 roku dom został wybudowany przez Towarzystwo oszczędności i pomocy dla rzymsko-katolickiego duchowieństwa w sąsiedztwie dotychczasowego parterowego domu emeryta mieszczącego się w dawnej plebanii. Mieściły się w nim początkowo kaplica, dwanaście dwupokojowych mieszkań, pokoje rekreacyjne, łazienki oraz pralnia i kuchnia. W czasie okupacji w budynku mieszkali niemieccy lekarze i siostry ze szpitala urządzonego w budynku Gimnazjum Władysława IV. Budynek został rozbudowany pomiędzy 1977 i 1982 rokiem przez dobudowanie od strony ogrodu nowego skrzydła. Obecnie mieści się tu Katolicki Ośrodek Adopcyjny [19]

Grób Rocha Kowalskiego

Pierwotnie kościół otoczony był cmentarzem grzebalnym, na którym pochowani byli m.in. uczestnicy wojny ze Szwedami, insurekcji kościuszkowskiej i ofiary tzw. rzezi Pragi, dokonanej przez wojska Suworowa [37]. Obecnie przypomina o tym symboliczny grób Rocha Kowalskiego [1] przy głównej alei prowadzącej do kościoła [37]. Pomnik jest w formie głazu narzutowego [23]. Napis na kamieniu głosi: „Tu spoczywa Roch Kowalski, bohater „Potopu”. Poległ w bitwie ze Szwedami o Warszawę 29 lipca 1656. RIP”. Postać literacka nawiązywała do [44].

Podczas trzydniowej bitwy o Warszawę polski oficer wojsk husarskich faktycznie zaatakował króla Szwecji Karola Gustawa. Zginął powalony przez straż przyboczną króla szwedzkiego [44]. Tym, który uratował życie Karola Gustawa, mógł być Bogusław Radziwiłł [21]. Monarcha docenił odwagę oficera i kazał praskim bernardynom urządzić mu uroczysty pogrzeb [44]. Nie jest znane jego nazwisko, żołnierzem mógł być Jakub Kowalowski [21]. Z tego powodu na nagrobku wpisano imię i nazwisko jego fikcyjnego odpowiednika [22], upamiętnionego przez Henryka Sienkiewicza w Potopie Rocha Kowalskiego [23].

Teren Pragi został nadany przez Bolesława Śmiałego w 1065 roku opactwu Benedyktynów w Mogilnie, a później stał się własnością biskupstwa płockiego. 17 stycznia 1584 (1583 [9]) roku od Jana Praskiego kupił Pragę Jan Zamojski, ale wkrótce zamienił ją z biskupem kamienieckim Marcinem Białobrzeskim na dobra Karczmarzowice na Podolu [2]. Należące do Białobrzeskiego tereny nazywano od tej pory Pragą Biskupią [9].

W 1598 roku Warszyccy, właściciele Golędzinowa, planowali wystawić murowany kościółek pod wezwaniem św. Antoniego i drewnianą rezydencję dla Bernardynów. Najwidoczniej kościół ten nie został dokończony i zapewne uległ zniszczeniu. W 1610 roku bogaty mieszczanin Krzysztof Lupus, a następnie wojewoda poznański Jan Ostroróg finansowali budowę kościoła na Pradze pod wezwaniem św. Franciszka z Asyżu. To zapewne również się nie udało [36]. Dopiero w 1617 roku Bernardynom przekazano część ziem. Przyczynili się do tego biskup kamieniecki Adam Nowodworski (który podarował grunt) oraz biskup płocki Henryk Firlej (który wydał zgodę na osiedlenie zakonników) [7]. Lokacja Bernardynów na Pradze była zapewne wynikiem zabiegów spowiednika bpa Firleja Jana Paniatowskiego (Poniatowskiego), który pochodził z tego zakonu [36].

Kościół drewniany

4 października 1617 roku odbyło się celebrowane przez bpa Firleja poświęcenie kamienia węgielnego pod kościół i klasztor [2]. Firlej na uroczystość zaprosił króla Zygmunta III Wazę i jego syna, księcia Władysława. Wzniesiono wówczas drewnianą świątynię z zakrystią, refektarzem i oraz celami dla braci [7].

Kościół murowany

Dzięki fundacji Zofii Kryskiej z Lubienieckich herbu Doliwa, żony kanclerza królewskiego koronnego Feliksa Kryskiego, rozpoczęła się budowa murowanego kościoła (niektóre źródła podają, że to Kryska sprowadziła Bernardynów na Pragę [4]) [1]. Największy legat, w wysokości 10 000 zł, pochodził z zapisu Kryskiej, która w 1636 roku zabezpieczyła go na majątku magistratu toruńskiego z rocznym czynszem 500 zł [36]. Świątynia początkowo była poświęcona św. Andrzejowi [3]. Dzięki wsparciu Zygmunta III Wazy i jego syna Władysława IV świątynię wzniesiono w latach 1628-1638 (1621-1629 [7]) [6]. Kryska ponadto wyposażyła zakrystię w ornaty tkane złotem [26].

Kościół został usytuowany po północnej stronie dzisiejszego Domku Loretańskiego, równolegle do ul. Ratuszowej [3]. Według niektórych źródeł świątynia była poprawnie zorientowana, a fasada z wejściem znajdowała się od zachodu. Część zachodnia była flankowana trzykondygnacyjnymi, stosunkowo wąskimi wieżami, które nie przewyższały szczytu (niższe kondygnacje wież były ośmioboczne i miały analogicznie ośmioboczne hełmy, wyższe kondygnacje były kwadratowe). Szczyt ten mógł być ujęty wolutami lub spływami i mieć trójkątny, klasyczny naczółek. Według mniej prawdopodobnych źródeł kościół nie był orientowany i jego zachodnie symetryczne wieże były nietypowo umieszczone na zamknięciu prezbiterium. Tym samym wejście znajdowałoby się na ścianie wschodniej. Szczyt wschodni fasady był ozdobiony spływami, obeliskami lub sterczynami i miał klasyczny naczółek. Być może położony na wschód od świątyni plac targowy wymusił umieszczenie od tej strony wejścia do kościoła. Możliwe też, że po odbudowie kościoła po najeździe szwedzkim świątynię przeorientowano, wykuwając wejście od wschodu [7].

Zaprojektowany w stylu barokowym [33] miał wysoki, wąski korpus z niewydzielonym na zewnątrz prezbiterium, które było zamknięte prosto, równej szerokości i wysokości z częścią nawową. Liczył 47.6 metra długości i 19.66 metra szerokości [7]. Do kościoła prowadziły dwa wejścia ujęte portalami. Na zewnątrz od zachodu dostawione były dwie masywne wieże nakryte dekoracyjnymi hełmami z galeryjkami, a od wschodu wznosił się szczyt zdobiony tympanonem [52].

Wnętrze tworzyła jednolita bryła, bez wyodrębnionych naw bocznych. Był to najpewniej salowy kościół ściennofilarowy (to nowa forma w architekturze bernardyńskiej i rzadkość w polskiej architekturze tego czasu, forma ta wskazuje architekta na wywodzącego się ze środowiska muratorów lubelskich; charakterystyczny był brak wyodrębnionego z zewnątrz prezbiterium, tj. chóru zakonnego), w którym wewnętrzne, przyścienne filary zostały połączone krótkimi, poprzecznymi kolebkami i przejęły część ciężaru sklepienia nawy, a między filarami powstały płytkie i wysokie wnęki ołtarzowe. Tym samym kościół miał galerię obiegającą wnętrze nawy powyżej belkowania. Była to galeria nieużytkowa, dekoracyjne zamknięcie nawy na styku ze strefą sklepienia. Nie była wysoka i sklepienie schodziło dość nisko na filary przyścienne, na co wskazują wysokie okna w górnej części elewacji bocznej, założone ponad belkowaniem. Nawa była trójprzęsłowa (plus przęsło empory organowej), natomiast prezbiterium miało dwa przęsła [7]. Był również obłożony cegłą niższy balkon dla orkiestry, wyższy dla organów [39]. Dzięki tej świątyni wnętrze ściennofilarowe i dwuwieżowe fasady rozpowszechniły się w architekturze bernardyńskiej [7].

Obok wielkiego ołtarza Matki Boskiej Anielskiej istniały dwa ołtarze boczne: po prawej stronie Niepokalanego Poczęcia NMP i po lewej św. Franciszka z Asyżu. Nieco później przybyły dalsze boczne ołtarze: Chrystusa Ukrzyżowanego, św. Anny Samotrzeć, św. Antoniego, św. Józefa i Matki Boskiej Częstochowskiej [36]. W wielkim ołtarzu na osobie Pana Jezusa znajdowała się korona srebrna pozłacana, berło pozłociste srebrne, sukienka srebrna. W ołtarzu Niepokalanego Poczęcia na obrazie Maryi Panny znajdowała się sukienka srebrna w kwiaty wyrabiana oraz gwiazd srebrnych pozłacanych dwanaście. W ołtarzu św. Franciszka na obrazie Boga Ojca sukienka była srebrna z pasem pozłocistym. W ołtarzu Chrystusa Ukrzyżowanego na krucyfiksie umieszczono w koronie trzy sztuki promieni srebrnych pozłocistych. W ołtarzu św. Anny na obrazie dwie korony znaczne, a na głowie Maryi Panny i św. Anny kwiaty. W ołtarzu św. Antoniego na obrazie była sukienka srebrna wykonana augsburską robotą, z kapturem i paskiem. W ołtarzu św. Józefa na obrazie była korona srebrna pozłocista mająca na wierzchu świat z krzyżem. Poza tym wystrojem ołtarzy spis wymienia 156 wotów w skarbcu, w tym m.in. sześć koron dla Matki Boskiej Loretańskiej [7].

Domek Loretański

Odrębną, wolnostojącą budowlą był Domek Loretański [45]. Kopie takich domków powstawały w różnych miejscach Europy. Oryginalny dom w Nazarecie, zbudowany w XIII wieku z kamieni, został rozebrany i wzniesiony przez rodzinę Angellich z przeniesionego budulca we włoskim Loreto. Tak powstała legenda o cudownych przenosinach przez anioły domku świętej rodziny z Nazaretu do Loreto [39]. Domek w Loreto składał się z dwóch pomieszczeń. W pierwszym znalazła się figura Matki Bożej. Druga izbą jest kuchnia z kominkiem i szafką na naczynia. Przed ołtarzem znajdowała się krata. Za ołtarzem (na kominku) umieszczono gliniany garnuszek i miseczki oraz drewniane sztućce imitujące naczynia z Domku Loretańskiego [1], z jakich korzystała Najświętsza Panna [30].

Głównym inicjatorem budowy był gwardian klasztoru, o. Wincenty Morawski [3]. Zapewne przyczynił się do tego też król Władysław IV, który w 1638 roku odwiedził kaplicę loretańską w miejscowości Mikulov (architektonicznie jest bliźniacza do kaplicy praskiej), a znacznie wcześniej samo Loreto we Włoszech [7]. W ówczesnej Polsce była to trzecia replika [7]. Ojciec Morawski będąc w Loreto zebrał niezbędne dane architektoniczne i przywiózł je do Polski. W celu wiernego odtworzenia budynku stworzył drewnianą makietę. Głównymi fundatorami byli król Władysław IV oraz królowa Cecylia Renata, która miała sentyment do tych kaplic. Budowę wsparli również młodzi królewicze Jan Kazimierz i Karol Ferdynand [1]. Przekazali kolejno Władysław IV: 6000 florenów, Cecylia Renata: 3000 florenów, Jan Kazimierz: 1000 florenów, Karol Ferdynand: 2000 florenów, Anna Katarzyna: 1500 florenów [7]. Fundacja króla Władysława IV była wotum dziękczynnym za zwycięstwo odniesione nad Turkami pod Chocimiem w 1621 roku [4]. 12 czerwca 1640 roku rozpoczęto układanie fundamentów budynku. Kaplicę Loretańską uroczyście poświęcono w 1642 roku, a obiekt został dokończony w 1644 roku [2].

Kaplica pierwotnie przylegała i była zespolona arkadowym przejściem z południową ścianą istniejącego wówczas kościoła klasztornego. Kaplica podobnie jak pierwowzór składała się z krużganku obiegającego wstawiony wewnątrz domek, przy czym brak jest dowodów na krużganek północny, styczny do kościoła [52]. Zadaszenie krużganków oparte na filarach chroniło pielgrzymów przed słotą (rozebrano je w 1811 roku, a odbudowano w 1960 roku). Od zewnętrznej strony zostało flankowane czterema (zachowały się dwie, w rogach wschodnich [36]) narożnymi, okrągłymi basztami, charakterystycznymi dla polskiej architektury barokowej [4]. Wejście między krużganki prowadziło przez kościół [30]. Domek Loretański został orientowany. Zapewne krużganek był wtórny, o czym świadczy przesunięcie domku w stosunku do krużganka. Niewątpliwie jednak wzniesiono go prawie równocześnie z kaplicą, o czym świadczą podobne motywy dekoracyjne: koncha niszy na rzeźby i tablaturki ze złoconymi guzami po bokach tych nisz [7].

Sam domek pokryty był od zewnątrz marmurowymi rzeźbami [25]. Polskim akcentem była oprawa wejść z czarnego (białego marmuru dębnickiego [25]) marmuru. Pierwotnie były trzy wejścia (współcześnie jest pięć) [45], dwoje drzwi naprzeciw siebie, oraz trzecie z boku kaplicy [30]. Dach kaplicy pokrywała częściowo ołowiana, a częściowo miedziana blacha. Całość zwieńczała zgrabna wieżyczka z latarnią [36]. W sklepieniu pozostawiono otwarte okno, dla lepszej wentylacji z dymu od lamp [30].

Nie jest znany budowniczy Domku Loretańskiego. Uproszczony i zapłaszczony profil belkowania zewnętrznego w cylindrycznych kaplicach oraz manierystycznie wycinany element gzymsu zastępujący ząbki (denticuli) w klasycznym profilu sugeruje architekta z kręgu muratorów lubelskich [7]. Wskazywany bywa czasem architekt Konstanty Tenkalla [2].

Pierwotnie wystrój wnętrza był bogaty [1]. Pokryto je polichromią o motywach biblijnych ze Starego Testamentu, przedstawiając sceny z życia patriarchów i proroków [36]. Ołtarz ufundowany przez monarchów, ozdobiono złotem, srebrem i klejnotami. Przed ołtarzem znajdowała się złota krata [30]. W nastawie ołtarza umieszczono hebanową (cedrową [42]) statuę [36] Matki Bożej Loretańskiej [8]. Figurę sprowadzoną do Polski przed 1640 rokiem, zapewne przez króla Władysława IV, początkowo od wiernych oddzielała krata. Posąg odziany był w szaty z drogocennych tkanin [3]. Królowa Cecylia Renata ofiarowała w 1641 roku drogocenny strój koronacyjny, tkany złotem i zdobiony drogimi kamieniami. Królewna Anna Katarzyna Konstancja złożyła w darze strój koloru fioletowego, tkany złotem. Karol Ferdynand ofiarował przywiezione z Rzymu relikwie Męczenników Antoniego, Lucjusza, Tytusa i Hilarego [36]. Skronie Matki Bożej i Dzieciątka zdobyły złote korony, ofiarowane przez królową Cecylię Renatę [3] w 1641 roku [7]. Przed ołtarzem ustawiono 14 świeczników i zawieszono u góry 14 lamp ze złotej lub srebrnej blachy [36].

W związku z budową Loreto poszerzono plac przykościelny dzięki ofiarności Adama Gumowskiego, podczaszego ziemskiego warszawskiego, który wspaniałomyślnie zrezygnował z przyległej do kościoła posesji, a jego żona po śmierci męża wybudowała rodzinną kryptę grobową pod kaplicą, a w samej kaplicy ufundowała boczny ołtarz ku czci św. Joachima i św. Anny [36]. W latach 40-tych XVII wieku pojawiły się dalsze zapisy terenów uprawnych i poszerzenie dziedzińca przykościelnego, z nadania Adama Gumowskiego i jego żony Anny, którzy ofiarowali ponadto dwa legaty pieniężne po 1000 zł [36].

Klasztor

Nie jest dokładnie wiadomo, kiedy zbudowano klasztor przylegający od północy do kościoła [7]. Według niektórych źródeł budowa zakończyła się w 1648 (1653 [12]) roku, kiedy nastąpiło uroczyste przekazanie kluczy Bernardynom [2]. Zabudowania klasztorne przez długie lata pozostawały drewniane [1].

W latach 1642-1655 mieścił się w klasztorze praskim nowicjat. Zdarzało się, że wysyłano nowicjuszy na kwestę, co gorszyło braci z warszawskiego konwentu św. Anny. Z wybitniejszych zakonników mieszkali w tym klasztorze: Wincenty Morawski (wikariusz prowincji małopolskiej, pisarz i budowniczy Domku Loretańskiego), Florian Gródecki i Atanazy Rudzieński (późniejszy biskup bakowski) [36].

Klasztor murowany powstał po północnej stronie kościoła w II połowie XVII wieku. Miał typowy kształt trzech skrzydeł zamykających czworoboczny dziedziniec (wirydarz [52]) od północnej strony kościoła. Był jednopiętrowy [7] (dwupiętrowy), nakryty wysokimi, dwuspadowymi dachami, część okien miała ozdobne, wczesnobarokowe obramienia z uszakami [52], a przy narożniku północno-zachodnim miał znaczny ryzalit. Jeden z boków mierzył 65 łokci. W XVIII wieku przebywało w nim około 28 zakonników, w tym 15 kapłanów [7]. Za kościołem w stronę Wisły ciągnął się ogród klasztorny [52].

Kościół i klasztor bernardynów przez wiele lat były jedynymi obiektami sakralnymi w tej części Warszawy [11].

Praga Biskupia i Magnacka

Przy kompleksie klasztornym znajdował się punkt centralny ówczesnej Pragi. Tu stały najważniejsze obiekty miasta: kościół, ratusz i plac targowy oraz karczmy [2]. Praga Biskupia stała się ważną osadą handlowo-rzemieślniczą [9] i otrzymała prawa miejskie [9] 10 lutego 1648 roku od króla Władysława IV. W akcie lokacji miasta został wymieniony Domek Loretański. Znalazł się też w herbie, co było czymś bardzo rzadkim (warszawska Praga i Loreto to jedyne miejsca na świecie, które w swoich herbach posiadają Domek Loretański) [1].

Gdy król Władysław IV zmarł w 1648 roku, jego ciało zostało wystawione w Domku Loretańskim [1].

Stopniowo część prywatnych działek Pragi była sprzedawana drobniejszym świeckim właścicielom. W pierwszej połowie XVII wieku zaczął je skupować marszałek nadworny koronny Adam Kazanowski [2]. Tereny te zostały nazwane Pragą Magnacką, która w odróżnieniu od Pragi Biskupiej praw miejskich nie miała. Własności biskupów i Kaznowskiego nie stanowiły zwartych części, były przemieszane. Zakończeniem procesu scalania tych dwóch niezależnych osad stało się usypanie wokół nich w 1770 roku wału Lubomirskiego, którym otoczono wtedy Warszawę [5].

Potop szwedzki

Jan Kazimierz w czasie trzydniowej bitwy o Warszawę (podczas najazdu szwedzkiego na Polskę w 1656 roku) razem ze świtą uczestniczyli w mszy świętej w kościele, a później modlili się przed figurą Matki Bożej [45].

Po walkach wszystkie budynki zespołu klasztornego zostały uszkodzone. Zakres zniszczeń nie był jednak duży, mimo że Bernardyni zapisali, że kościół i klasztor musiały zostać ponownie wzniesione od fundamentów. Przede wszystkim uległ spaleniu klasztor. Zapewne uległ też spaleniu dach kościoła wraz ze szczytami. Podczas odbudowy nie odtworzono dekoracyjnego szczytu zachodniego, natomiast elewacja wschodnia otrzymała zapewne dekoracyjny szczyt [7]. Domek Loretański został złupiony, odarty z rzeźb i wotów, które wywieziono do Szwecji [33]. Najprawdopodobniej to wtedy bezpowrotnie zniknęły płaskorzeźby z Domku Loretańskiego [1].

Na przykościelnym cmentarzu pochowano poległych żołnierzy, wśród nich Jakuba Kowalewskiego, pierwowzór sienkiewiczowskiego Rocha Kowalskiego, co upamiętnia kamień-nagrobek [34].

Nad odbudową kaplicy loretańskiej debatowała kapituła prowincjonalna i przeznaczyła na jej odbudowę dochód uzyskany ze sprzedaży klasztornej cegielni na Pradze [36]. Odbudową Domku Loretańskiego zajął się starosta kobyliński Adam Warszycki [1], a w 1688 roku [12] pleban z Nieporętu ks. Węgierski. Zabudowania klasztorne odbudowano częściowo dzięki wsparciu finansowemu kasztelana krakowskiego Stanisława Warszyckiego. W 1658 roku nowym fundatorem odbudowy świątyni został wojewoda sandomierski Michał Warszycki [1]. Odbudowano refektarz i infirmerię [36].

Odbudowane sanktuarium zostało konsekrowane w 1675 roku przez bpa J. Karskiego [36]. Kaplica loretańska stała się celem pielgrzymek mieszczan warszawskich. W adwencie co sobota zbierały się w niej tłumy pobożnych [12] i na kolanach odbywali podróż po korytarzach [3]. Studenci szkół jezuickich i pijarskich urządzali uroczyste procesje z chorągwiami i światłem po zamarzniętej Wiśle. Rywalizacja między szkołami powodowała bójki między równolegle odbywającymi się procesjami [12]. Kres bijatykom położył marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński, który wydał rozkaz aby studenci pijarscy i jezuiccy do kaplicy loretańskiej pielgrzymowali na przemian, w co drugą sobotę [1].

Dochody w naturze czerpał klasztor z dość obszernego ogrodu (dzisiejsze ZOO), który w latach 20-tych XVIII wieku był uprawiany przez trzech ogrodników oraz z kwesty [36].

Według miejskiej legendy, w 1733 roku [12] Domek Loretański był świadkiem walk stronników króla Augusta III i Stanisława Leszczyńskiego, podczas której miała się zapaść posadzka z moskiewskimi i saskimi żołnierzami [10]. Natomiast to taczej po wyborze króla Augusta, w kościele Bernardynów odśpiewano uroczyste Te Deum, podczas którego w czasie modłów załamała się podłoga nad grobami, powodując kalectwo wielu osób [12].

Ponownej konsekracji kościoła dokonał 2 listopada 1738 roku sufragan płocki, biskup Marcin Załuski [7]. Świątynia otrzymała za patronkę Najświętszą Maryję Pannę Niepokalanie Poczętą [3].

Rzeź Pragi

W czasie insurekcji kościuszkowskiej 4 listopada 1794 roku klasztor i kościół szczęśliwie ocalały z pożogi [4]. Ofiary mordu na ludności cywilnej Pragi zostały pochowane wokół kościoła. Wówczas życie straciło około 20 tysięcy osób [1]. Dziewiętnastu bernardynów i siedmiu starców kalek, przebywających w klasztorze, poniosło śmierć męczeńską [12]. Gwardian Piotr Blewski uratował w czasie rzezi Pragi większość zakonników, wysyłając ich zawczasu do obozu pod Białołęką. Zginęli wówczas tylko zakonnicy starsi i niedołężni, którzy na czas nie zdołali opuścić klasztoru, a mianowicie Emilian Arlecki, Probus Korkowski, Sylweriusz Mosler, Kazimierz Ochman, Leon Omajer, Jakub Wojtanowski oraz brat Roch Chrabula [36]. Według podań schroniła się do Loretu również część mieszkańców, którzy zginęli. Opuszczone ruiny klasztoru i wnętrze domku stały się miejscem spotkań warszawskiej młodzieży [10].

Wyburzenie klasztoru

W 1807 roku zburzono na Pradze skaryszewski kościół św. Stanisława i jego proboszcz przeniósł do Kaplicy Loretańskiej późnogotycką figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem zwaną Kamionkowską. Figura została umieszczona w niszy nad ołtarzem głównym [37]. Przeniesiono też ambonę [1].

W 1807 roku, po wkroczeniu do Warszawy wojsk napoleońskich, podjęto decyzję o wyburzeniu niemal połowy zabudowy Pragi. Kościół bernardynów i kaplica przetrwały [37].

W 1808 roku parafię dołączono do konwentu w Pradze [36].

W 1809 roku w kościele ufortyfikowali się oblegający Pragę Austriacy, a kościół był ostrzeliwany przez artylerię polską pod dowództwem majora Józefa Hornowskiego [52]. Zabudowania zrujnowane w trakcie ostrzału artyleryjskiego w 1809 roku zostały ostatecznie rozebrane w 1811 roku [37] w związku z zamiarem Napoleona budowy umocnień obronnych na przedpolach Warszawy [7]. Bracia zakonni przenieśli się do lewobrzeżnej Warszawy, zaś ocalałe wyposażenie przeniesiono do innych kościołów zgromadzenia. Figura Matki Boskiej Loretańskiej trafiła do kościoła św. Anny przy Krakowskim Przedmieściu, jeden z ołtarzy ustawiono w Grodzisku, zaś dwa dzwony zawieszono u Bernardynów na Czerniakowie [37].

Podczas wyburzania ucierpiał Domek Loretański, gdyż krużganki i dach przykrywający dziedziniec opierały się na jednej ze ścian kościoła bernardyńskiego [1]. Kaplicę Loretańską ocalili mieszkańcy Pragi, którzy ostro zaprotestowali przeciw rozbiórce mocno zniszczonego sanktuarium [37]. Ojcowie Bernardyni wstawili się u arcybiskupa gnieźnieńskiego Ignacego Raczyńskiego [1]. Nieopodal kaplicy, na polu, wzniesiono krzyż pamięci poległych podczas obrony i rzezi Pragi [12].

Pod nieobecność ratusza kaplica służyła jako miejsce spotkań i narad obywateli Pragi [5].

W 1816 roku kaplica przeszła gruntowny remont i do momentu wzniesienia w latach 1886-1904 kościoła św. Floriana służyła jako jedyny ośrodek parafialny dla prawobrzeżnej Warszawy [37]. Zapewne na początku XIX wieku wykonano polichromie znajdujące się na trzech zewnętrznych ścianach Domku Loretańskiego w miejscu bezpowrotnie straconych płaskorzeźb [1]. W 1821 roku do kaplicy dobudowano kruchtę (przedsionek) [4].

4 listopada 1830 roku studenci Uniwersytetu Warszawskiego wraz z tłumami mieszkańców Warszawy udali się z pielgrzymką do Kaplicy Loretańskiej. Było to związane z 36 rocznicą mordu dokonanego na ludności Pragi przez wojska Suworowa. Gdy wieść o pielgrzymujących tłumach dotarła do księcia Konstantego, ten podobno się wystraszył, że to początek powstania listopadowego [1].

W 1831 roku teren na wschód od kaplicy zajmowały umocnienia.

Przebudowa

Dzisiejszy wygląd kaplica zawdzięcza przebudowie z 1853 roku, dokonanej według planów Alfonsa Kropiwnickiego [37]. Świątynię przebudowano, gdyż była zbyt mała dla potrzeb duszpasterstwa parafialnego [8]. Całość została poszerzona i dostosowana do potrzeb parafialnych [27]. Krużganki i Domek Loretański zostały przykryte wspólnym dachem zwieńczonym glorietą [37] z krzyżem, otoczoną czworoboczną, kamienną balustradą [4], dodając brakujący północny krużganek [52]. Od frontu uzyskała attykę z klasycystycznym, piętrowym portalem [37]. Z dawnych czterech baszt narożnych pozostawiono dwie, frontowe, w których pomieszczono kaplice Matki Boskiej Różańcowej i św. Andrzeja. Wewnątrz wzniesiono chór muzyczny [37].

Na terenie przykościelnym wybudowana została wolnostojąca dzwonnica [52] według projektu Alfonsa Kropiwnickiego [1], w której zawieszono trzy dzwony [33].

Do 1864 roku, kiedy zlikwidowano klasztor św. Anny, mieszkał przy kaplicy bernardyn, sprawujący w niej duszpasterstwo. Zakończyło to obecność bernardynów w Pradze [36]. Po powstaniu styczniowym o erygowaniu parafii nie mogło być mowy. Dopiero w 1865 roku na mocy dekretu carskiego powstała parafia pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny Loretańskiej [1].

Na początku XX wieku, podczas remontu zabytkowej budowli, odnaleziono pod schodami schowek, a w nim 10 kielichów, trybularz, trzy lampy zachowane z pierwotnego wyposażenia (14 takich lamp płonęło niegdyś przez figurą Matki Bożej Loretańskiej) [31]. Po wybudowaniu kościoła św. Floriana i św. Michała w 1901 roku kościół pw. Najświętszej Maryi Panny Loretańskiej nadal pełnił funkcje parafialne, jednak w praktyce był opuszczony [1]. Nowa świątynia przejęła funkcję kościoła parafialnego w 1919 roku [2].

I wojna światowa przyniosła kolejne zniszczenia. Gdy w 1915 roku wycofujące się z Warszawy wojska rosyjskie wysadziły most Kierbedzia, fala uderzeniowa uszkodziła mury oraz szyby świątyni. Przestały być odprawiane jakiekolwiek nabożeństwa. Parafianie czynili ogromne starania, aby kościół nie popadał w ruinę. Z pomocą przyszli księża kapelani, którzy zaczęli odprawiać tu msze dla wojska [1].

W 1918 roku na wieży była ustawiona rzeźba Matki Boskiej. Być może jest to drewniana figura Najświętszej Maryi Panny, która została wykonana w rzemieślniczych pracowniach Instytutu Głuchoniemych w Warszawie [1].

Od 1919 roku do 1921 roku proboszczem parafii Matki Bożej Loretańskiej przy kościele św. Floriana był bł. ks. Ignacy Kłopotowski [25]. 31 lipca 1920 roku założył przy parafii Zgromadzenie Sióstr Matki Bożej Loretańskiej [41]. W 1921 roku kościół Matki Boskiej Loretańskiej wraz z całą posesją został przekazany Towarzystwu Pomocy dla duchownych [2]. Siostry miały prowadzić życie ciche i ukryte na wzór życia świętej Rodziny z Nazaretu oraz prowadzić działalność pisarską, wydawniczą i charytatywną [10]. Pracowały w drukarni ks. Kłopotowskiego przy Krakowskim Przedmieściu 71. Pełniły funkcje zecerek, introligatorek, prowadziły kolportaż wydawanych książek i broszur. Zgromadzenie utrzymywało ochronki, przedszkola, organizowało bezpłatne kolonie letnie dla dzieci z ubogich rodzin, prowadziło działalność charytatywną. Początkowo loretanki stanowiły związek religijny posiadający ustną aprobatę abpa Aleksandra Kakowskiego. W 1927 roku przy ul. Tamka 46 powstała Drukarnia Loretańska. Kanoniczna erekcja zgromadzenia nastąpiła 19 maja 1928 roku. W ten sposób powstało Pobożne Stowarzyszenie Sióstr Loretanek. W 1949 roku loretanki stały się zgromadzeniem zakonnym na prawie diecezjalnym, zaś 24 maja 1971 roku uzyskały dekret pochwalny i zatwierdzenie Stolicy Apostolskiej. Obecnie Zgromadzenie Sióstr Matki Bożej Loretańskiej posiada 23 domy, w tym 9 za granicą. Siedziba mieści się przy ul. Ratuszowej 5 w Domu Biskupa [41].

W 1927 roku z inicjatywy księdza Antoniego Haze została wyremontowana Kaplica Loretańska. W tym czasie Bronisław Brykner wykonał szereg polichromii, niestety zostały one zamalowane po II wojnie światowej. W okresie międzywojennym przeprowadzono elektryfikację świątyni, wcześniej kościół Matki Bożej Loretańskiej nie posiadał stałego oświetlenia [1].

Stary czterogłosowy instrument organów z racji swojego wieku był bardzo męczący w użytkowaniu. Z inicjatywy Tomasza Wiechowskiego rozpoczęto budowę nowych organów [1]. W 1931 roku Kamiński zbudował istniejące do dzisiaj szesnastogłosowe organy [30]. Wieloletnim organistą był kompozytor Tomasz Wiechowski. Epitafium mu poświęcone znajduje się w świątyni [1].

Na początku lat 30-tych XX wieku wymieniono drewnianą posadzkę na terakotę wytworzoną w fabryce Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Ceramicznych Dziewulski i Lange [1].

Pod koniec lat 30-tych XX wieku zawiązało się Stowarzyszenie Miłośników Kościoła Matki Bożej Loretańskiej, które wydatnie przyczyniło się do jego ocalenia [33].

Świątynia została ostrzelana przez artylerię w 1939 roku. Wówczas głównie ucierpiała fasada oraz organy. Podczas okupacji udało się częściowo instrument uruchomić [1].

Funkcje kościoła parafialnego zostały mu przywrócone w 1941 roku [2], gdy 30 lipca 1941 roku [34] bp Stanisław Gall dokonał podziału parafii na dwie: Matki Boskiej Loretańskiej i św. Floriana i Michała [1].

Ponownie kościół ostrzelano w 1944 roku. Zniszczenia były dużo większe. Mocno ucierpiały mury i wieża kościoła. Poważnemu uszkodzeniu uległy również organy [1]. Podczas Powstania Warszawskiego zniszczeniu uległy w niewielkim stopniu jeden krużganek, fragment fasady oraz wschodniej wieży [52].

Po zakończeniu II wojny światowej kościół zaczęto odbudowywać [1]. Kompleks stanowiły po II wojnie światowej, oprócz kaplicy, dzwonnica, ogrody i pola uprawne oraz dwa domy parafialne: podłużny pośrodku oraz położony obecnie najdalej na zachód.

W 1945 roku odmurowano zburzoną prawą kaplicę do gzymsu, prawy narożnik fasady, wyremontowano lewą kaplicę, wstawiono okna, naprawiono wiązania dachowe i pokrycie dachu. W latach 1947-1947 trwała kontynuacja remontu prawej kaplicy z wykonaniem w niej kopuły, przeprowadzono konserwację ołtarzy bocznych. Prace nad odbudową świątyni prowadzone były pod kierunkiem arch. Hanny Kosmólskiej [52]. Domek Loretański został odbudowany według projektu Stanisława Marzyńskiego [1]. Wzniesiono wtedy attykę przy wejściu z klasycystycznym piętrowym portalem [31]. Pod koniec lat 40-tych XX wieku zostały naprawione 16-głosowe organy [1].

W latach 1952-1954 wykonano konserwację więźby dachowej, a w latach 1955-1956 części wyposażenia [52].

W 1953 roku w związku z poszerzeniem ul. Jagiellońskiej teren kościoła został zmniejszony. W tym czasie przeniesiono figurę Matki Boskiej Królowej Narodu, która wcześniej znajdowała się w narożniku muru kościelnego [1].

W 1960 roku przywrócono krużganki od strony północnej i wschodniej, rozebrane w 1811 roku [30]. W 1966 roku ufundowano ołtarz główny w zachodnim krużganku [4].

Kamienna, piaskowcowa okładzina oraz portale z czarnego, dębnickiego marmuru zostały przekute około 1960 roku. Być może miało miejsce skuwanie licznych warstw malarskich, pokrywających kamieniarkę. Podczas tych prac nakłuto powierzchnię piaskowca w charakterystyczny dla XX wieku sposób oddający dukt dłuta przy obróbce budowlanej. Przebito wówczas nowe wejścia do domku, co było podyktowane adaptacją dla potrzeb kultu [7]. Naruszyło to zasadę trzech wejść [1]. Przebudowano stropy nad domkiem. W ten sposób Domek Loretański utracił bezpowrotnie charakter dzieła barokowej sztuki epoki Wazów [7]. Po remoncie pojawiły się zaskakujące perspektywy, nieoczywista zbieżność pionów, poziomów i skosów i specyficzna kolorystyka oraz kolumny malowane „w marmurek” [15].

Pierwotnie w kościele, a później w budynku gdzie była kancelaria, ostatecznie w salce katechetycznej w piwnicy prowadzone były lekcje religii [15]. W 1961 roku liczba dzieci wzrosła z 1350 do 2500 (dane z kroniki parafialnej). Ks. Niedzielak zagospodarował jako salkę lekcyjną każdą wolną powierzchnię w kościele i na plebanii [43]. Sale katechetyczne na plebanii działały do 1962 roku. W salce po lewej stronie od kościoła gdzie były stare ławki z otworami na kałamarze i miejscem na teczkę pod blatem. Podłogę ułożona została w szachownicę. W budynku obok mieścił się Dom Księży Emerytów [15]. W 1963 roku wzniesiono osobny niewielki parterowy budynek katechetyczny [43].

Na teren posesji przychodziły dzieci po kasztany. Jedną z zabaw było wejście do dzwonnicy i policzenie, ile tam stoi trumien. Ministranci przed mszą rozpalali pod kasztanami kadzidło, kręcąc "młynki" wkładem do kadzidła zaczepionym na łańcuszku, aby się rozżarzyło. Zakrystia była wtedy w północno-zachodnim narożu kościoła. Kapliczka z Matką Boską za kościołem stała w ogrodzie w północnej części cmentarza kościelnego. Przy prowadzącej do niej alejce stała ławka [15].

Ks. Niedzielak pokonawszy przeszkody natury administracyjnej mimo braku materiałów budowlanych, dokończył odtworzenie północnego krużganku świątyni i zbudował zadaszenie przed głównym wejściem. Wiata była często krytykowana, gdyż zasłaniała elewację. Jednak zadaszenie okazało się bardzo przydatne podczas udzielania tysiącom dzieci sakramentów. Po kilkunastu latach, gdy fala powojennego wyżu demograficznego opadła, wiata przestała być potrzebna i została rozebrana [43].

Ks. Stefan Niedzielak był proboszczem w latach 60-tych i 70-tych XX wieku. Jako antykomunista takich też dobierał wikariuszy. Jednym z nich był ks. Stanisław Hałabuda, który jeździł charakterystycznym czerwonym dwuosobowym Triumph Spitfire 1500 Cabrio. Kazania były tak jawnie antysocjalistyczne, że w czasie mszy na parafię dzwonili anonimowi ludzie „żeby klecha przestał chrzanić” [15]. W piwnicy plebanii miał próby zespół perkusyjny. Już we wczesnych latach 60-tych XX wieku władze zakazały procesji eucharystycznej w uroczystość Bożego Ciała. Podczas nabożeństw sprawowanych na dziedzińcu krążyły wokół samochody milicyjne z przeraźliwym sygnałem dźwiękowym. Z kapłanów posługujących w parafii w latach 60-tych XX wieku czterech zginęło śmiercią tragiczną. Najpierw dwaj wikariusze, którzy z wielkim oddaniem prowadzili duszpasterstwo młodzieży i studentów, zmarli w wyniku wypadków samochodowych. Ks. Niedzielak został zamordowany przez nieznanych sprawców w swojej następnej parafii na Powązkach 20 stycznia 1989 roku, a ks. Zdzisław Król, jako ostatni z nich, zginął w katastrofie smoleńskiej w 2010 roku [43].

Z inicjatywy młodzieży parafialnej z czasów ks. Stefana Niedzielaka skwer w narożniku Parku Praskiego przy kościele Matki Bożej Loretańskiej nosi jego imię. W 30. rocznicę tragicznej śmierci w kościele została też wmurowana upamiętniająca go tablica [43].

Kościół został wpisany do rejestru zabytków w 1965 roku pod nr 458 [35]. W 1968 roku prowadzono badania archeologiczne na terenie cmentarza. Odkryto fundamenty klasztoru i kościoła oo. Bernardynów [4].

Między 1976 i 1982 rokiem trwała rozbudowa budynku parafialnego położonego najdalej na zachód. W 1987 roku część terenu ZOO, na północ od kościoła, zajmował folwark parafialny.

W 1990 roku powstał nowy budynek w miejscu ogrodu w głębi posesji.

W latach 90-tych XX wieku przeprowadzono odnowienie elewacji i wnętrz [52].